SZUKAJ
Link skopiowany
Park Fosa i Stoki Cytadeli – ostoja przyrody w cieniu ceglanej twierdzy. To park mało znany, przez wielu warszawiaków jeszcze nieodkryty. Jednakże dla żoliborzan to nieodzowna część historii i ważne świadectwo dawnych dziejów dzielnicy. Zaskakuje nieoczywistą formą przestrzenną oraz rzeźbami i artystycznymi instalacjami. To miejsce, gdzie bolesna historia łączy się harmonijnie z malowniczą przyrodą. Okrążając niespiesznie ceglane mury Cytadeli Warszawskiej, spacerując dawną fosą w otoczeniu zieleni, wkraczamy w przestrzeń pewnego kompromisu, z której zgodnie korzystają zarówno człowiek, jak i dzikie zwierzęta.
Współcześnie kompozycja przestrzenna Parku Fosa i Stoki Cytadeli w dużym stopniu pozostała niezmieniona i odpowiada tej z lat 70. XX w. Zmieniło się natomiast jego zagospodarowanie (a dokładniej wyposażenie) i – co ważniejsze – sposoby jego utrzymania i gospodarowania. Park stał się miejscem wyjątkowym na mapie warszawskich parków, gdyż stosunkowo dużo jego przestrzeni „oddano” dzikiej przyrodzie. Dzisiaj jest to przykład miejskiego terenu zieleni, gdzie funkcję wypoczynkową dla mieszkańców z powodzeniem łączy się z funkcją ochrony i rozwoju dzikiej przyrody w mieście.
Geometria murów Cytadeli ściśle determinuje ukształtowanie Parku. Stanowi on zielony pierścień okrążający fortyfikacje w zarysie kształtem zbliżonym do nieforemnego pięciokąta, z najdłuższym bokiem leżącym wzdłuż Wisłostrady. Cytadela Warszawska jest tutaj dominantą krajobrazową, czyli najbardziej wyróżniającym się wizualnie obiektem. W układzie przestrzennym Parku można wyodrębnić kilka stref o odmiennym charakterze i sposobie organizacji przestrzeni.
Od zachodu obszar parkowy obejmuje dwa „tarasy” – okalającą mur dawną fosę oraz pas terenu górujący nad skarpą, w bliskim sąsiedztwie zabudowy mieszkalnej. Tarasy skomunikowane są w kilku miejscach schodami oraz rampą. Na skarpie poprowadzona jest ścieżka spacerowa, która na wysokości dawnej działobitni łączy się z zielenią Placu Inwalidów, zaś nieco dalej przechodzi w skwer im. Andrzeja Woyciechowskiego, zasłużonego dziennikarza radiowego. Roztacza się z niej atrakcyjny widok na mury obronne i zieleń fosy. Ścieżka kończy swój bieg schodami w okolicy głównego wejścia do Parku, przy Wybrzeżu Gdyńskim.
W dolnej części (dawna fosa) można wydzielić trzy „nieformalne strefy”, które przechodzą swobodnie jedna w drugą:
Podział ten jest „miękki” i wynika z obecnie przyjętych różnych sposobów pielęgnacji zieleni w poszczególnych obszarach Parku. Niewykluczone, że w przyszłości będzie to ulegać zmianie. Do ważnych elementów kompozycyjnych w części dolnej należy zaliczyć malowniczo wkomponowane w zieleń dwa ceglane akwedukty oraz niewielki wijący się rów – pozostałość dawnej rzeczki Drny. Ta część jest przystosowana głównie pod funkcję spacerową. Celowo ograniczono tutaj wprowadzanie elementów wyposażenia i małej architektury – z uwagi na rozwijające się bogactwo biologiczne.
Z kolei w kierunku północnym dolny taras znacznie się rozszerza, zaś zagospodarowanie terenu nabiera cech bardziej formalnych. Zlokalizowany jest tu deptak ułożony z betonowych płyt oraz betonowy zbiornik o kształcie wpisanym w załamania muru Cytadeli. Jest też więcej ławek i miejsc do wypoczynku. Tutaj znajdziemy formowaną zieleń o charakterze bardziej „formalnym” – cisowy żywopłot rosnący w prostokątnym pasie zieleni, który wprowadza nastrój reprezentacyjny, właściwy przy głównym wejściu do Parku. Odmienny charakter tej części Parku wynika z faktu, że w przeszłości znajdowało się tu mauzoleum pamięci działaczy komunistycznych, które w 2018 r. zostało ostatecznie rozebrane. Dziś stanowi swobodną przestrzeń do spotkań mieszkańców.
Bramy Cytadeli to elementy architektoniczne, które w znacznym stopniu wpływają na kompozycję Parku – przerywają ciągłość całego obszaru parkowego (tam, gdzie prowadzą do nich wjazdy) lub są bezpośrednio wkomponowane w jego układ przestrzenny (jak Brama Straceń, do której wiodą od Wybrzeża Gdyńskiego po skarpie wiślanej szerokie, reprezentacyjne schody oraz Brama Okrzei, przez którą wkracza się na bulwar spacerowy).
Z uwagi na tragiczną przeszłość wschodnich stoków Cytadeli jest tu utrzymany nastrój nieco podniosły. W otoczeniu wysokich drzew, wzdłuż prostych alejek, rytmicznie poustawiano wysokie lampy oraz ławki parkowe na wydzielonych specjalnie placykach. Trawniki tutaj są regularnie koszone. Ład, porządek i rytm wpływają na bardziej formalny charakter tego rejonu Parku. Niemniej gdzieniegdzie na skarpie znajdziemy także warkocze z chrustu przeznaczone dla dzikiej przyrody.
W parku wyznaczmy strefy z ograniczonymi zabiegami pielęgnacyjnymi, w tym wzdłuż murów Cytadeli.
Park przestrzennie wpisany jest w układ budowli fortyfikacyjnej. Od zachodu zajmuje teren dawnej doliny rzeczki Drny, która w czasach zaborów funkcjonowała jako fosa forteczna. W obszar parkowy wliczane są także fragment korony skarpy otaczającej fosę obok osiedli mieszkaniowych oraz tzw. Stoki Cytadeli, czyli wysoka skarpa wiślana, na szczycie której znajdują się ceglane zabudowania forteczne. Od strony Wisły część Parku rozciąga się jeszcze u podnóża skarpy, ograniczona Wisłostradą. Różnica wysokości na stokach wynosi ponad 15 m, zaś na skarpie od strony zabudowy – ponad 8 m
Wspomniana Drna to jedna z dawnych rzek przepływających przez teren Warszawy. Z historycznych podań wiadomo, że wypływała z dzisiejszego rejonu Czystego na Woli i była jedną z większych – jeszcze w XVI w. zasilała dwa młyny położonego tutaj wówczas folwarku Fawory. Natomiast na planie Warszawy z 1790 r. pojawia się już jako niewielki ciek płynący z małego jeziorka po północnej stronie ówczesnych Koszar Gwardii Koronnej. Co prawda, na Planie Miasta Warszawy z lat 1808–1809 widoczna jest jeszcze cała sieć stawów rybnych i pomniejszych zbiorników wodnych, przez które wówczas przepływała. Jednakże w czasach budowy Cytadeli w odniesieniu do Drny mowa już była jedynie o niewielkim „strumieniu”. Badacze są zdania, że w rezultacie wylesienia jej górnej zlewni, źródła Drny straciły zasilanie i rzeka w znacznym stopniu wyschła.
Współcześnie ślad po Drnie pozostał jedynie w postaci rowu melioracyjnego biegnącego fragmentarycznie środkiem dolnej części Parku. Na pozostałych odcinkach woda płynie podziemną rurą i uchodzi do Wisły po drugiej stronie Wybrzeża Gdyńskiego. Rów wyłożony jest betonowymi płytami i zabudowany czterema zastawkami – niewielkimi budowlami hydrotechnicznymi służącymi do kontrolowania przepływu wody. Przy obecnych problemach z suszą wykorzystywane są do utrzymywania retencji w rowie.
O rzecznej przeszłości fosy świadczą także miejscowa podmokłość terenu oraz oczka wodne obrośnięte roślinnością nadwodną, znajdujące się w okolicy Bramy Nowomiejskiej i Bramy Żoliborskiej Cytadeli. Przy wejściu od Wybrzeża Gdyńskiego usytuowany jest jeszcze większy zbiornik – betonowy, o powierzchni ok. 0,25 ha i wielokątnym kształcie naśladującym tutejszy przebieg muru fortecznego. Zgeometryzowana forma i brak roślin szuwarowych nadają mu charakter bardziej formalny.
Park Fosa i Stoki Cytadeli to teren zieleni publicznej rozciągający się wokół murów Cytadeli Warszawskiej. Po stronie wschodniej Park biegnie wzdłuż Wisłostrady, oddzielającej go od bulwarów wiślanych. Z Parku nie ma bezpośredniego przejścia na drugą stronę jezdni (najbliższe przejście podziemne jest zlokalizowane na wysokości Bramy Straceń). Z kolei zachodnią część terenu parkowego otacza żoliborska zabudowa mieszkalna. Teren od południa do al. Wojska Polskiego zajmuje osiedle bloków wielorodzinnych, dalej na północ rozmieszczone są szeregowe wille z przylegającymi do nich ogródkami – takie otoczenie urbanistyczne potęguje kameralny charakter Parku. Główne wejście do Parku znajduje się w jego północnej części, od Wybrzeża Gdyńskiego. Do górnej części Parku można dostać się także od strony żoliborskich osiedli oraz z ul. Krajewskiego.
Z botanicznego punktu widzenia na terenie Parku występują zbiorowiska o charakterze łąk wilgotnych oraz łęgów topolowych i wierzbowych. Zadrzewienia Parku tworzą niemal wyłącznie drzewa posadzone tu podczas jego tworzenia, porastające głównie zbocze i dół skarpy.
Dominują tu drzewa liściaste:
Ze względu na podmokły charakter terenu dawnej fosy szczególnie dobre warunki wzrostu znajdują tutaj wierzby. Wrażenie robią szczególnie dwa okazy – egzemplarz o niemal leżącym pniu, rosnący w pobliżu zakończenia otwartego rowu płynącego przez środek Parku (miejsce przejścia rowu w rurociąg), oraz wierzba zamieniona w efektowną instalację artystyczną. Za to jednymi z najciekawszych botanicznie drzew, jakie można zobaczyć w Parku, są metasekwoje chińskie (Metasequoia glyptostroboides). Szukać ich należy przy wejściu do wydzielonej w dolnej części Strefy Przyrody.
W Parku zobaczymy także krzewy o ozdobnych kwiatach, m.in. tawuły (Spiraea), krzewuszki (Weigela florida) i forsycje (Forsythia sp.).
W strefie wejściowej od strony Wybrzeża Gdyńskiego szczególną uwagę zwracają topole białe i czarne. Ostatnio dosadzono tu kilka nowych egzemplarzy tych gatunków. Nad znajdującym się tutaj zbiorniku wodnym malowniczo zwieszają swoje witki wierzby płaczące. Zbiornik jest wybetonowany, więc przy jego brzegach brak naturalnej roślinności. W jego otoczeniu stworzono natomiast naturalistyczną kompozycję z bylin ozdobnych, na którą składają się:
W pobliżu stawu rosną także okazałe żywotniki zachodnie (Thuja occidentalis) oraz szpaler formowanych cisów (Taxus sp.). Znajdziemy tu także kilka świerków pospolitych (Picea abies). Największą roślinną ozdobę w tym miejscu stanowi efektowna rabata różana, która latem zachwyca pięknem kwiatów.
W głębi Parku, przed murem, który jest porośnięty malowniczo pnączami: bluszczem pospolitym (Hedera helix) oraz winobluszczem trójklapowym (Parthenocissus tricuspidata) i winobluszczem pięciolistkowym (Parthenocissus quinquefolia), znajduje się okrągła kompozycja z tawuły japońskiej (Spiraea japonica) o złocistych liściach i irgi poziomej (Cotoneaster horizontalis). Wiosną na obrzeżach tej kompozycji rozkwitają kolorowe geofity.
Na łące naprzeciwko działobitni, przy której znajduje się jedno z wejść do parkowej części dolnej, rosną liczne drzewka owocowe, będące pozostałością po dawnych sadach owocowych. Są to:
To miejsce szczególnie zachwyca wiosną, stając się ukwieconą oazą. Jeszcze na przedwiośniu można tu podziwiać fioletową „łączkę” krokusową (Crocus ×hybridus).
Jako że woda płynie w wyłożonym betonowymi płytami kanale, brak jest tu naturalnej roślinności występującej w zbiornikach wodnych. Rezygnując z koszenia jej brzegów, pozwolono natomiast na pojawienie się tu spontanicznej roślinności, typowej dla podmokłych, zalewanych okresowo terenów.
Z kolei w części Parku znajdującej się od strony Wisły zobaczymy drzewa liściaste, takie jak:
oraz gatunki iglaste:
Przy miejscu dawnych straceń wrażenie robią okazałe cisy pospolite (Taxus baccata) i kolumnowe dęby szypułkowe (Quercus robur ‘Fastigiata’).
Po wojnie Cytadela przez długi okres funkcjonowała dalej jako obiekt wojskowy, więc część jej bezpośredniego otoczenia pozostawała poza zasięgiem mieszkańców, co pozwalało na nieskrępowany rozwój dzikiej przyrody.
Obecnie prowadzone działania ochronne oraz bliska odległość Wisły, stanowiącej ogromny korytarz ekologiczny, sprawiają, że Park cieszy się bogactwem przyrodniczym, szczególnie wśród fauny, ale korzystne warunki do rozwoju znajdują tu także rośliny i grzyby. Można tu spotkać nie tylko gatunki powszechne, ale również te rzadko występujące. Niektóre figurują na liście gatunków zagrożonych wyginięciem. Często są to zwierzęcy goście znad Wisły – osobniki, które, pomimo przeszkód architektonicznych, przywędrowały tu przejściami dla zwierząt prowadzącymi pod Wisłostradą.
Wsparciem dla rozwoju różnorodności biologicznej w Parku są nie tylko wydzielone strefy przyrody, lecz także rozmieszczone w wielu miejscach tzw. elementy habitatowe (in. siedliskowe) – spróchniałe kłody drzew oraz ułożone sterty gałęzi i liści. W pniakach mogą się schronić i zimować pajęczaki i inne bezkręgowce, płazy oraz gryzonie. Skupiska gałęzi natomiast to schronienie dla mniejszych ssaków, zwłaszcza jeży, a także dla ropuch i ślimaków. Co ciekawe, warkocze z chrustu – oprócz kryjówek dla zwierząt – pełnią także funkcję ochronną, stanowiąc często fizyczną barierę dla człowieka czy psa, oddzielającą siedlisko jakiegoś gatunku przed zniszczeniem, stanowiąc swego rodzaju bufor. Dzięki temu kolonie pszczolinki napiaskowej (Andrena vaga) mogą rozwijać się w Parku w niezakłócony sposób. Ponadto pozostawianie pod drzewami martwych liści czy gałęzi sprzyja procesom glebotwórczym i rozwojowi grzybów, wzbogacając tym samym lokalny ekosystem.
Celowym zabiegiem zastosowanym w Parku w intencji zwierząt jest także ograniczenie oświetlenia – lampy parkowe zlokalizowane są wyłącznie wzdłuż górnej ścieżki, zaś fosa pozostaje nocą pogrążona w ciemności, co sprzyja gatunkom zwierząt aktywnym po zmroku.
Kolejnym, świadomie planowanym i realizowanym działaniem jest podział terenu Parku na strefy dzikiej przyrody oraz rekreacji. Wydzielono obszary o zróżnicowanej częstotliwości koszenia. Trawniki reprezentacyjne koszone są dwukrotnie w ciągu miesiąca, ale już np. łąki tylko raz w roku; te na skarpach nawet w odstępie dwóch lat. Ma to na celu wzmocnienie kondycji tych siedlisk oraz rozwój składu gatunkowego. Koszenie planowo wykonuje się jesienią, kiedy rośliny wysiały swoje nasiona, a płazy zapadły w zimową hibernację. Dzięki temu stres dla przyrody zostaje ograniczony do minimum. Podział na strefy intensywnego koszenia oraz te „oddane” przyrodzie służyć ma wypracowaniu równowagi pomiędzy aktywną rekreacją i użytkowaniem Parku przez ludzi a dbaniem o jego dzikich mieszkańców oraz ich siedliska.
Aktywność nietoperzy jest tutaj wysoka, dlatego podjęto decyzję o pozostawieniu martwych pniaków i wydrążenie w nich szczelin, które mogą stanowić dla nich bezpieczne schronienie. Zaplanowane są obserwacje przyrodnicze mające na celu sprawdzenie skuteczności takich rozwiązań. Innym nowatorskim projektem są plecione wiklinowe kosze, do których będzie zbierany muł po spuszczeniu wody ze stawu na zimę. Dzięki temu możliwe jest wspieranie rozwoju drobnych bezkręgowców związanych z wodą, w tym larw ważek.
Zróżnicowana roślinność parku.
Parkowa przestrzeń stanowi atrakcyjne miejsce bytowania dla wielu gatunków fauny, związanych ze środowiskiem zarówno lądowym, jak i wodnym.
Świat bezkręgowców licznie reprezentują chrząszcze (naliczono 55 gatunków), ważki (16 gatunków), motyle dzienne i pająki (57 taksonów). Żyją tu również dzikie pszczoły, w tym gniazdujące w glebie pszczolinki (Andreninae). Inwentaryzacja BioBlitz z 2019 r. (inwentaryzacja przyrodnicza przeprowadzona przy udziale wolontariuszy – mieszkańców, studentów i przyrodników-ekspertów) wykazała obecność niezwykle rzadkich, zagrożonych wyginięciem gatunków wpisanych na Czerwoną Listę, takich jak ważka łunica czerwona (Pyrrhosoma nymphula), niezwykle cenny motyl czerwończyk nieparek (Lycaena dispar), 4 gatunki pająków (Heriaeus graminicola, Marpissa radiata, Philodromus albidus, Philodromus praedatus). Co ciekawe, odnotowano tutaj występowanie także nowych, nieobserwowanych dotychczas taksonów, co stanowi ewenement na skalę całego miasta.
Zbiornik wodny i mniejsze oczka wodne, mimo że atrakcyjne, są dość ubogie w typową dla nich faunę. Przyczyną jest ich niewielka głębokość i często występujący zakwit glonów i sinic. W okresach ich wzmożonego rozwoju zawartość tlenu w wodzie spada, co wpływa negatywnie na warunki siedliskowe ryb i innych wodnych gatunków zwierząt.
Na obecności wody korzystają natomiast płazy:
Ich obecność to niezwykle ważna i cenna informacja dla biologów. Płazy są tzw. bioindykatorami, czyli gatunkami wskaźnikowymi, które informują o stopniu zróżnicowania danego ekosystemu oraz narażenia na szkodliwe czynniki, w tym zanieczyszczenia. Różnorodność siedliskowa Parku sprawia, że miejsce do rozwoju mają tu zarówno osobniki dorosłe, jak i młode – kijanki. Szczególnie łatwo je zaobserwować na ścieżkach podczas wiosennych wędrówek na miejsca godów. Warto pamiętać, że wszystkie występujące płazy są pod ochroną gatunkową.
Park jest lubiany również przez ptaki, a różnorodność nisz ekologicznych sprzyja ich liczebności. Szacuje się, że gniazduje w nim blisko 60 gatunków. Najczęściej można tu spotkać przedstawicieli gatunków takich jak:
Niektóre gatunki ptaków wybierają ten teren także na miejsce lęgów. Za najcenniejsze z nich uważa się:
Co ciekawe, Park Fosa i Stoki Cytadeli stanowi jedno z ważniejszych miejsc bytowania kilku gatunków nietoperzy, takich jak:
Znajdują one liczne schronienia (zwłaszcza na zimową hibernację) w obiektach samej Cytadeli oraz w bujnym drzewostanie, wśród którego znajdują obfitość owadziego pokarmu. Oprócz nietoperzy, inne ssaki mieszkające w Parku to: kret (Talpa europaea), jeż wschodni (Erinaceus roumanicus) oraz kuna domowa (Martes foina). Od czasu do czasu do Parku zbaczają także wędrujące wzdłuż wiślanych łęgów dziki (Sus scrofa).
W przyrodę Parku doskonale wpisują się rzeźby i instalacje artystyczne Jana Sajdaka. Twórczość artysty zaliczyć można do nurtu land art, czyli sztuki ziemi odnoszącej się do natury i wykorzystującej jej elementy. Wszystkie dzieła odnajdziemy na tarasie dolnym, czyli w dawnej fosie fortecznej.
Wśród znajdujących się tu dzieł najbardziej zachwyca ludzka postać „Wioślarza”, utworzonego z patyków i gałęzi pozostałych po zabiegach pielęgnacyjnych prowadzonych w Parku. Ten sam materiał artysta wykorzystał w kompozycji przestrzennej „Brama dla ludzi, dom dla jeży”. Gałęziowe wrota w połączeniu z warkoczem z chrustu, ułożonym poprzecznie do muru, stanowią granicę Strefy Przyrody, w której radykalnie ograniczono działania ogrodnicze. To symboliczne wejście do świata jeży, gdzie człowiek ma być tylko gościem, a nie odwrotnie.
W Parku są też rzeźby z wikliny: „Ptaki Wodne” stojące nad płynącym w dole ciekiem (niegdysiejszą rzeczką Drną) oraz abstrakcyjna pofalowana forma „Wenus z Fosy”, ustawiona pośrodku różanego klombu, nieopodal zgeometryzowanego zbiornika wodnego. Szczególnie unikatowa i ciesząca się dużym zainteresowaniem jest instalacja „Dla Wierzby” – kolorowe witraże z recyklingowanego plastiku, wprawione w dziuple spróchniałego pnia zamierającej wierzby, która w przeszłości miała zostać wycięta. Dyskretna biżuteria stworzona przez człowieka dla natury dała wierzbie „drugie życie”.
Park Fosa i Stoki Cytadeli to idealna przestrzeń dla osób poszukujących miejsc łączących przyrodę z historią. Jednym z najważniejszych miejsc pamięci jest tutaj „Brama Straceń” – z tablicą upamiętniającą przeciwników caratu, więzionych w Cytadeli w latach 1834–1918, i położonym poniżej symbolicznym Cmentarzem Pamięci Narodowej, skąd rozpościera się po drugiej stronie panorama Wisły. Nieopodal znajduje się betonowy obelisk, w którym za szybą ukryto relikty drewnianej szubienicy, na której wykonywano carskie egzekucje. Ponadto na terenie Cytadeli zlokalizowane są: Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Katyńskie oraz Muzeum Historii Polski – którego nowo wybudowany gmach wraz z ekspozycją został otwarty w 2023 r.
Z kolei przed wejściem do Parku od strony Wybrzeża Gdyńskiego znajduje się symboliczna płyta ku czci pamięci bohaterskich żołnierzy II Dywizji Piechoty Wojska Polskiego, którzy zginęli, spiesząc na pomoc powstańcom warszawskim w trakcie nieudanego desantu na przyczółku żoliborskim we wrześniu 1944 r. Na murze przy Bramie Nowomiejskiej znajdziemy też niewielką, skromną tablicę upamiętniającą próby odbicia Cytadeli w sierpniu 1944 r. przez żołnierzy Armii Krajowej z żoliborskiego zgrupowania „Żaglowiec”.
Przy skrzyżowaniu Wybrzeża Gdyńskiego z ul. Krajewskiego usytuowany jest jeszcze Dzwon Katyński, odsłonięty w 2015 r. wraz z otwarciem Muzeum Katyńskiego. Ważący dwie tony dzwon został odlany z brązu przez ludwisarza Jana Felczyńskiego i posiada charakterystyczną „przestrzelinę”, symbolicznie nawiązującą do tragicznych wydarzeń z Katynia. Dzwon zawieszony jest na stalowej konstrukcji, a dzwonnica jest podświetlona od spodu – snop światła wydobywa się z symbolicznego dołu śmierci, wykopanego u jej podstawy. To metaforyczny znak pamięci o dziesiątkach tysięcy Polaków zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Starobielsku i Ostaszkowie.
Zanim powstała dzisiejsza Cytadela Warszawska, od XV w. znajdował się tutaj folwark Fawory, założony na gruntach należących do szpitala św. Ducha Panien Marcinkanek. Obejmował on młyny, stawy rybne, browar, cegielnię, hodowlę zwierząt, ogrody warzywne i sady owocowe. Natomiast tutejsze wzgórze (wzniesienie skarpy wiślanej), nazywane Górą Szubieniczną, od XVI w. stanowiło niechlubne miejsce straceń, z murowaną szubienicą i zlokalizowaną obok niewielką kaplicą.
W I połowie XVIII w. na Górze Szubienicznej wzniesiono Koszary Gwardii Pieszej Koronnej, które 100 lat później stały się podwaliną dla Cytadeli Warszawskiej. Pozostałe ziemie folwarczne rozparcelowano i przeznaczono pod budowę eleganckich willi i letnich pałacyków z ogrodami, należących do bankierów, kupców oraz wyższych oficerów z koszar. Najbardziej okazały był, zbudowany w 1775 r., konwikt Pijarów, czyli letnia siedziba zakonu przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, otoczona pięknym parkiem. Nazywana była Joli Bord (z fr. „piękny brzeg”) i to właśnie od tego określenia wzięła się późniejsza nazwa dzielnicy – Żoliborz.
Po upadku powstania listopadowego w 1831 r. car Mikołaj I wydał rozkaz wybudowania Cytadeli Aleksandrowskiej (zwanej później Warszawską) – celem tłumienia narodowej myśli wyzwoleńczej. Budowla, wzniesiona w latach 1832–1834 w miejscu dawnych Koszar Gwardii Królewskiej, wchłonęła pofolwarczne tereny Faworów i zakonu Pijarów. Część okolicznej zabudowy Żoliborza kompletnie zburzono. Wykorzystano także wąwóz rzeczki Drny do budowy fosy, w której stanął ceglany mur obronny ze strzelnicami (tzw. mur Carnota), do dzisiaj w większości zachowany w dobrym stanie.
Oprócz funkcji obronnej oraz wzmocnienia kontroli caratu nad Warszawą Cytadela służyła także za więzienie przeciwników politycznych (osławiony X Pawilon). Przez to w sposób szczególny zapisała się na kartach polskiej historii. W ramach upamiętnienia tej brutalnej przeszłości ok. 1930 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych na stokach Cytadeli od strony Wisły, pod Bramą Straceń, założono symboliczny Cmentarz Pamięci Narodowej, który w późniejszych latach stał się częścią Parku Fosa i Stoków Cytadeli.
W latach 20. XX wieku nastąpił intensywny rozwój urbanistyczny stolicy. Wtedy też powstały trzy żoliborskie osiedla: Żoliborz Oficerski, Urzędniczy oraz Dziennikarski. Cytadela dalej funkcjonowała jako obiekt wojskowy, za to esplanadę (niezabudowane tereny przed fortyfikacjami) włączono w wielki plan rozbudowy miasta. Zajął ją głównie Żoliborz Oficerski – istniejąca do dzisiaj niska zabudowa w stylu willowo-dworkowym, projektu Kazimierza Tołłoczko, w układzie urbanistycznym będącym nawiązaniem do słynnej koncepcji miasta ogrodu autorstwa Ebenezera Howarda z 1898 r., gdzie jednym z ważniejszych założeń było zapewnienie znacznego udziału terenów zieleni w zagospodarowaniu przestrzennym. Już wówczas zaplanowano oddzielenie zabudowy od terenu fosy pasem zieleni publicznej.
Po drugiej wojnie światowej Żoliborz, tak jak reszta Warszawy, był w znacznym stopniu zdewastowany – wycięto wiele drzew, wały Cytadeli porastała wówczas jedynie trawa. Plany powojennej odbudowy Warszawy z góry zakładały przeznaczenie terenów fosy okalającej mury forteczne i sąsiadującego z nią obszaru na publiczne tereny zieleni. W pierwszej odsłonie Park powstał w 1950 r., w północnym rejonie dawnej fosy, wg projektu Zygmunta Stępińskiego, Kazimierza Marczewskiego i Krystyny Onitzchowej.
Był znacznie mniejszy niż współcześnie – obejmował teren pomiędzy ul. Kaniewską a Wybrzeżem Gdyńskim, o powierzchni 1,7 ha. Wówczas powstał również staw, który pozostał w niezmienionym kształcie do dziś. Pierwotnie kompozycja parkowa skupiała się wokół odsłoniętego wraz z Parkiem, nieistniejącego dziś, pomnika-mauzoleum upamiętniającego pamięć działaczy komunistycznych Władysława Kniewskiego, Władysława Hibnera i Henryka Rutkowskiego, których stracono w Cytadeli za zabójstwa. Park nazwano wtedy nazwiskami tychże rewolucjonistów. Działania te wpisywały się w propagandę polityczną ówczesnej władzy.
Potocznie nazywany Parkiem Hibnera, miał być pierwszym fragmentem ogromnego parku północnej Warszawy, który zamierzano połączyć z terenami zieleni przekształconymi z pozostałych budowli fortyfikacyjnych. Jednakże rozbudowa Żoliborza postępowała na tyle szybko, że Park Żeromskiego oddzieliła zabudowa willowa i zamysł nie został do końca zrealizowany. W późniejszych latach Park rozszerzono i otoczono nim całą Cytadelę. Część zieleni na wschodnich stokach Cytadeli i u jej podnóża, wraz ze schodami prowadzącymi z Wybrzeża Gdyńskiego do miejsca pamięci przy Bramie Straceń, zaprojektowano w trakcie budowy Wisłostrady w latach 70. XX w. Znaczna liczba drzew pojawiała się tutaj już wcześniej – w latach 40. i 50., zaś symboliczny cmentarz założono jeszcze na początku lat 30. XX w. Park zyskał swoją aktualną nazwę w ramach tzw. dekomunizacji przestrzeni publicznej prowadzonej po 1989 r.
Park znajduje się w wojewódzkim rejestrze zabytków (jako część historycznej dzielnicy – Żoliborz Historyczny, wpis nr 994A z dn. 30.09.1980 r.) oraz gminnej ewidencji zabytków (Park, wpis z dn. 1.09.1986 r.).
Ochroną konserwatorską objęte są także znajdujące się na terenie Parku: dwa akwedukty, schron w przeciwskarpie, działobitnia i mauzoleum oraz – otoczona przez Park – Cytadela wraz z budynkami i bramami, a także sąsiadujące z Parkiem Plac Inwalidów i Aleja Wojska Polskiego (jako zieleń urbanistyczna).
Nazwa: Park Fosa i Stoki Cytadeli
Lokalizacja: Żoliborz – zobacz na mapie
Godziny otwarcia: całodobowy
Powierzchnia: 14 ha
Styl: poforteczny park spacerowy
Okres powstania: 1950 r., powiększony w latach 1972–1975 przy budowie Wisłostrady
Ochrona konserwatorska: tak
Inwentaryzacje: zobacz raport Bioblitz
