SZUKAJ
Link skopiowany
Ogród Saski – królewski ogród oddany warszawiakom. Element jednego z najważniejszych założeń urbanistycznych historycznej Warszawy i świadectwo największych przemian dziejowych stolicy. Założony jako prywatna rezydencja królewska, w 1727 r. stał się pierwszym w historii Polski ogrodem udostępnionym do użytku publicznego. Dzisiaj to nie tylko ważna część warszawskiej tożsamości, lecz także przestrzeń zieleni w ścisłym centrum miasta, gdzie można się oddać przyjemności niespiesznych spacerów wśród drzew i barokowych rzeźb. Bogata historia Ogrodu Saskiego, jego lokalizacja oraz bliskość kluczowych warszawskich zabytków, sprawia, że stanowi on jeden z obowiązkowych punktów wycieczek turystów po stolicy.
Obecnie Ogród Saski objęty jest pieczołowitą ochroną i stałą pielęgnacją. Odnowiono fontannę, wodozbiór i rzeźby. W latach 2012–2014 wyremontowano ścieżki parkowe, wymieniając nawierzchnię na przepuszczalną. Jednakże miejsce to czekają wielkie zmiany przestrzenne. W 2021 roku Sejm uchwalił ustawę w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie. Prace nad odbudową Pałacu rozpoczęto w 2022 r. i mają potrwać do 2030 r. Docelowo budynek ma stać się nową przestrzenią dla Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i Urzędu Wojewódzkiego oraz centrum kulturalno-artystycznym.
Obecny układ przestrzenny Ogrodu Saskiego odpowiada kompozycji zaprojektowanej i wykonanej powojennie. Główna oś założenia urządzona jest w formie prostej, szerokiej alei i ozdobiona rabatą kwiatową. Rytm i symetrię, a zarazem reprezentacyjny charakter kompozycji podkreślają rzeźby ustawione w równych odstępach równolegle do osi. Liniowość układu budują także rosnące wzdłuż szpalery drzew. Oś zaczyna się za Grobem Nieznanego Żołnierza i rozciąga się jeszcze poza granice założenia. Kończy się na horyzoncie sylwetą Pałacu Lubomirskich, usytuowanego w głębi Placu Żelaznej Bramy, po drugiej stronie ul. Marszałkowskiej. Na osi widokowej usytuowany jest ozdobny parter gazonowy i fontanna ustawiona na okrągłym gazonie. Główna aleja dzieli Ogród Saski na dwie części. Południowo-zachodnia w swojej kompozycji utrzymana jest w stylu raczej regularnym oraz przestrzennie jest dość zwarta. Przeważają tu nasadzenia jednogatunkowych drzew tworzące ściany zieleni, wśród których poprowadzono alejki parkowe skomunikowane z ul. Królewską. Z kolei w części północno-zachodniej kompozycja jest bardziej malownicza i ma charakter ogrodu krajobrazowego. Możemy tu wyodrębnić otwarte przestrzenie – przy stawie i górującym nad nim wodozbiorze, ale także bliżej ul. Marszałkowskiej. Tutaj znaczny udział w kompozycji przestrzennej mają rośliny o swobodnej aranżacji.
Największą wodną ozdobą Ogrodu Saskiego jest późnoklasycystyczna fontanna ustawiona centralnie na końcu głównej osi parkowej. Powstała jako jeden z 4 wodotrysków wykonanych w Warszawie w ramach zwieńczenia budowy pierwszej warszawskiej ogólnomiejskiej sieci wodociągowej w latach 1852–1855. Najważniejszym technologicznie elementem wodociągu był wodozbiór – zbiornik na wodę, pełniący równocześnie funkcję wieży ciśnień. Obiekt został ukryty w kostiumie antycznej świątyni wzorowanej na świątyni Westy z Tivoli. Budowla jest usytuowana na szczycie sztucznie usypanego pagórka. Do ukrytego zbiornika wodę doprowadzano za pomocą stacji pomp, która pobierała ją bezpośrednio z Wisły, po uprzednim oczyszczeniu w filtrach mechanicznych i osadnikach. Stąd grawitacyjnie dwoma magistralami była rozprowadzana po mieście.
Fontannę i historyzujący budynek wodozbioru, podobnie jak wodociąg wraz z urządzeniami technicznymi, zaprojektował wybitny włoski architekt, Henryk Marconi. Sieć wodociągowa funkcjonowała do 1886 r., kiedy to uruchomiono wodociągi Heerleina Lindleya, które przejęły rolę dostarczania wody mieszkańcom. Od 1957 roku budynek wodozbioru służy za zaplecze techniczne Teatru Wielkiego.
U podnóża pagórka, za świątynią Westy, znajduje się owalny staw o powierzchni ok. 0,2 ha, obecnie z betonowym umocnieniem brzegów. Zbiornik ozdabia niewielka fontanna – odlew rzeźby „Chłopiec z łabędziem” autorstwa Theodora Erdmanna Kalidego. Wysoki pagórek to jedyne wzniesienie w całym Ogrodzie. Pozostały teren jest płaski, nieznacznie tylko wyniesiony względem otaczających go ulic.
Dodatkową atrakcją dla spacerowiczów jest kamienne poidełko zlokalizowane nieopodal placu zabaw. Pochodzi z 1936 r. i zostało ustawione z okazji ówczesnego 50-lecia istnienia warszawskich wodociągów Lindleya.
Widok na staw, w tle wodozbiór.
Położony w sercu Śródmieścia, Ogród jest jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc dzielnicy. Z jednej strony znajduje się przy ruchliwej ul. Marszałkowskiej z torami tramwajowymi oraz przy ul. Królewskiej. Z drugiej otoczony jest luźną zabudową, wśród której estetycznie wyróżnia się barokowy kościół św. Antoniego z Padwy. W okolicach ul. Senatorskiej Ogród Saski przylega do niegdyś wspaniałego, dzisiaj opustoszałego Pałacu Błękitnego. Od wschodu przechodzi ona w Plac Piłsudskiego z Grobem Nieznanego Żołnierza, będący w tym miejscu zdecydowaną dominantą przestrzenną. Z kolei od zachodu krajobrazowym przedłużeniem osi jest zlokalizowany po drugiej stronie ul. Marszałkowskiej Plac Żelaznej Bramy, obramowany szpalerem drzew i zakończony klasycystycznym budynkiem Pałacu Lubomirskich. Do Ogrodu Saskiego dostaniemy się przede wszystkim z Placu Piłsudskiego, mijając Grób Nieznanego Żołnierza, lub od ul. Królewskiej i skrzyżowania z ul. Marszałkowską. Możliwe jest też dojście od ul. Niecałej i Senatorskiej. Zważywszy na układ założenia, nie można tutaj wyróżnić wejścia głównego.
W Ogrodzie Saskim rośnie ok. 1200 drzew. Dominują gatunki liściaste, przede wszystkim lipy drobnolistne, kasztanowce białe i klony pospolite. Ogólnie spotkamy tu:
Można tutaj podziwiać aż 6 pomników przyrody. Są to 4 miłorzęby dwuklapowe (Gingko biloba) rosnące w pobliżu stawu, kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) przy ul. Królewskiej oraz topola szara (Populus ×canescens) przy ul. Marszałkowskiej. Miłorzęby absolutnie zachwycają jesienią, gdy ich charakterystyczne liście przybierają piękną złocisto-żółtą barwę. Na uwagę zasługuje też rosnący przy stawie okazały buk pospolity (Fagus sylvatica) w odmianie o czerwonych liściach.
W ostatnich latach posadzone zostały w parku nowe gatunki drzew liściastych:
Przewaga rosnących w parku drzew liściastych zapewnia niezwykły barwny spektakl jesienią, kiedy ich liście przyjmują złociste, pomarańczowe i czerwone kolory.
Drzewa iglaste są w Ogrodzie nieliczne. Zobaczymy tu:
Runo parkowe tworzą liczne rośliny okrywowe: bluszcz pospolity (Hedera helix), trzmielina Fortune’a (Euonymus fortunei) oraz powojniki (Clematis sp.).
Ogród Saski to także miejsce, które zdobią kompozycje kwiatowe, będące jego ozdobą od wiosny do jesieni. Do parku zaprasza wielobarwna rabata z trawami rabatowymi i roślinami sezonowymi, ulokowana w strefie wejściowej przy skrzyżowaniu ul. Marszałkowskiej i Królewskiej. Aleję główną zdobią prostokątne kwietniki w obramowaniu trawników gazonowych, kompozycja o podobnym składzie gatunkowym tworzy obramowanie fontanny, zaś na końcu alei, przed Grobem Nieznanego Żołnierza, ulokowana jest tzw. arabeska nawiązująca do barokowych parterów kwiatowych. Jej fantazyjny wzór wyrysowany jest trawnikami, kompozycjami kwiatowymi i żwirem. We wszystkich kompozycjach wiosną pojawiają się rośliny cebulowe oraz dwuletnie. Latem zdobią je rośliny sezonowe (gatunki o dekoracyjnych kwiatach lub liściach), np. gaury, dalie, werbeny, zaś w jesiennych dekoracjach pojawiają się ozdobne kapusty, wrzosy i wrzośce lub chryzantemy. Dekoracje te co roku komponowane są z innych gatunków roślin i prezentują najnowsze trendy ogrodnicze panujące w zieleni miejskiej.
Jako jeden z najstarszych parków w Polsce Ogród Saski zmieniał się mocno na przestrzeni historii, podobnie jego przyroda. Z racji jego wybitnie reprezentacyjnego charakteru nie stanowi on enklawy dzikiej przyrody, co nie znaczy, że nie przedstawia wartości pod kątem ekologicznym.
Bogaty starodrzew sprzyja przede wszystkim parkowym gatunkom ptaków. Najczęstszymi skrzydlatymi gośćmi Ogrodu są:
Część z nich wychowuje swoje pisklęta w rozwieszonych licznie budkach lęgowych. Z kolei obecność stawu przyciąga ptactwo związane ze środowiskiem wodnym. Bywa, że nad brzegiem gniazdują łyski (Fulica atra). Staw bardzo polubiły kaczki krzyżówki (Anas platyrhynchos), sporadycznie można tu też spotkać łabędzie nieme (Cygnus olor). Ponadto nad stawem można natrafić na ropuchę zieloną (Bufotes viridis) i traszkę zwyczajną (Lissotriton vulgaris), co jest dość częste w stołecznych parkach.
Pomimo wysokiej rangi założenia ogrodowego i jego historycznej wartości w Ogrodzie nie zapomniano o wsparciu dla dzikiej fauny. Odnajdziemy tu leżące pnie drzew, tzw. martwe drewno – to celowo pozostawione elementy habitatowe, mające stanowić kryjówki dla dzikiej fauny, która zawędruje do Ogrodu. W pniakach mogą się schronić i zimować pajęczaki oraz inne bezkręgowce, płazy czy gryzonie. Co ważne, jako że są to elementy naturalne, ich obecność nie wpływa negatywnie na estetykę parku, a niesie za sobą bezcenne korzyści przyrodnicze. Oprócz tego nieopodal pomnika Marii Konopnickiej stoi hotel dla dzikich owadów zapylających. Przy stawie postawiono także karmnik dla ptaków oraz tablicę informującą, w jaki sposób należy je prawidłowo dokarmiać.
Wyróżniającym elementem Ogrodu jest jego oprawa rzeźbiarska – 21 barokowych rzeźb muz i cnót, które są jedyną oryginalną pozostałością zabudowy Osi Saskiej. Dzieła powstały na przełomie XVIII i XIX w. w warsztatach m.in. Jana Jerzego Plerscha, Franciszka Ksawerego Deybla, Jana Jerzego Donata czy Józefa Vinache’a. Zainteresowanie wzbudza też marmurowy zegar słoneczny z 1863 r., stojący nieopodal fontanny, na którym można odczytać czas z zaskakującą precyzją, bo co do 5 minut.
Jedynym z bardziej charakterystyczny elementów Ogrodu są rzeźby muz i cnót.
Od lat w Ogrodzie Saskim organizowane są przeróżne wydarzenia kulturalne. Corocznie urządzane są koncerty zarówno z muzyką współczesną, jak i przenoszące w podróż muzyczną po różnych okresach historycznych. Jest to także jedno z miejsc Narodowego Czytania – corocznej akcji społecznej, w trakcie której odczytywane są publicznie fragmenty dzieł polskiej literatury. Od 2022 roku odbywa się także Święto Ogrodu Saskiego, podczas którego możemy odbyć małą podróż w czasie. Retro atrakcje, historyczne stroje, zabytkowe auta i dawne muzyczne szlagiery przenoszą nas na jeden dzień do międzywojennej Warszawy.
Historyczne udostępnienie Ogrodu Saskiego dla mieszkańców Warszawy upamiętnia głaz znajdujący się nieopodal stawu, ustawiony w dwusetną rocznicę tego wydarzenia w 1927 r. Z kolei na terenie dawnego ogrodu przy Pałacu Błękitnym od 1966 r. stoi kamienny pomnik Marii Konopnickiej dłuta Stanisława Kulona.
Na głównej osi widokowej założenia znajdziemy tablicę Józefa Piłsudskiego, umieszczoną w miejscu, gdzie w 1921 r. marszałek wyraził uznanie dla powracającego wojska ze zwycięskiej Bitwy Warszawskiej nad Wisłą. Na końcu osi znajduje się jeszcze symboliczna płyta oddająca cześć 6 mln Polaków, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. Bohaterskie walki obrońców Warszawa w 1939 r. oraz ofiary masowych egzekucji w trakcie II wojny światowej upamiętnia także kamienna tablica projektu Karola Tchorka z 1949 r., jedna z wielu ustawionych w różnych punktach Warszawy w latach 50. XX w.
Wzdłuż zewnętrznej alejki biegnącej po obu stronach Grobu Nieznanego Żołnierza powstała symboliczna Aleja Pamięci, złożona z piramidalnych dębów szypułkowych (Quercus robur ‘Fastigiata’). Utworzono ją w ramach projektu „Drzewo pamięci”, którego celem jest zachowanie w świadomości społecznej pamięci o postaciach i wydarzeniach ważnych dla Polaków. Pierwsze drzewo, upamiętniające Ofiary Zbrodni Katyńskiej, posadzono tu w 2010 r. Kolejne upamiętniają 75. rocznicę Powstania w Getcie Warszawskim, 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, 75. rocznicę pierwszych masowych wywózek Polaków na Sybir i do Kazachstanu, jest też Dąb Cichociemnych. W pobliżu Alei Pamięci rośnie też dąb królowej Elżbiety II, posadzony w 1996 r. podczas wizyty królowej w Polsce.
Ogród Saski traktowany jest jako jeden z zasadniczych składników monumentalnej koncepcji urbanistycznej, jaką była XVIII-wieczna Oś Barokowa Warszawy, in. Oś Saska. Było to założenie Augusta II Mocnego, wprowadzające po raz pierwszy w Polsce nowe zasady kompozycyjne, zaplanowane na tak ogromną skalę. Zanim jednak król zaczął realizować swoje krajobrazowo-przestrzenne ambicje, tereny dzisiejszego Ogrodu Saskiego do XVI w. stanowiły jeszcze grunty orne starostwa warszawskiego. W II połowie XVII w. pojawiła się już luźna zabudowa rezydencjonalna, wtedy też powstał tu dwór poety Jana Andrzeja Morsztyna, który stał się później zalążkiem wielkiego królewskiego założenia. Pałac Morsztyna, projektu Tylmana z Gameren, posiadał również ogród założony najpewniej w stylu włoskim. W 1713 roku posiadłość Morsztyna wraz z okolicznymi włościami wykupił August II z intencją założenia tutaj okazałej rezydencji, która miała być wyrazem jego absolutystycznych rządów. Zafascynowany prestiżem króla Ludwika XIV, za wzór postawił sobie francuski Wersal. Dla potrzeb dworu zaadaptował morsztyński Pałac, zaś ogród rozplanował wedle panujących wówczas zasad ogrodu francuskiego.
Układ królewskiej rezydencji opierał się na XVII-wiecznej zasadzie entre cour et jardin, zgodnie z która Pałac znajdował się pomiędzy dziedzińcem a ogrodem. Honorowy dziedziniec (dzisiejszy Plac Piłsudskiego) rozciągał się aż do obecnego Krakowskiego Przedmieścia. Następnie były królewski Pałac z oficynami oraz ogród zakończony wystawną bramą, za którą znajdowały się koszary. Wszystkie przestrzenie i budynki rozmieszczone były na jednej prostej linii widokowej – urbanistycznej osi, stąd też nazwa Oś Saska.
Pierwsze plany barokowego ogrodu zaprojektował Johann Christoph von Naumann. Natomiast za autorów ostatecznej wersji całości królewskiego układu rezydencjonalno-urbanistycznego, w tym ogrodu i przebudowanego w stylu późnobarokowym Pałacu Saskiego, uważa się Matthäusa Daniela Pöppelmanna oraz Jana Daniela Jaucha.
Ogród założono w typie francuskim z bogatą oprawą rzeźbiarską i ozdobnymi partnerami ogrodowymi, gdzie każdy z jego elementów (alejki, klomby, zagajniki itp.) był ujęty w ścisłe geometryczne ramy, wszystko podporządkowane osi głównej z Pałacem w centrum. W ogrodzie znajdowały się mniejsze barokowe budowle i elementy małej architektury. Zakończenie osi widokowej stanowiły monumentalny pawilon, tzw. Wielki Salon oraz Żelazna Brama w kamiennym obramowaniu.
W 1727 roku król August II część środkową królewskiego ogrodu udostępnił poddanym do publicznego użytku. Był to pierwszy taki precedens w polskiej historii. Stąd Ogród Saski uznaje się za pierwszy publiczny park w Polsce. Funkcję tę nieprzerwanie pełni do dzisiaj.
Na początku XIX w. barokowe założenie pałacowo-ogrodowe przeszło kompletną przemianę. Pałac, wszystkie pawilony ogrodowe oraz ogrodzenie zostały rozebrane. W miejscu barokowego Pałacu stanął w latach 1839–1842 nowy, zaprojektowany w stylu klasycystycznym przez Adama Idźkowskiego. Natomiast Ogród w latach 1816–1824 przekształcono w park w stylu angielskim. Za autorów nowej kompozycji podaje się angielskiego ogrodnika Jamesa Savage’a oraz Jana Strobla i Annę z Tyszkiewiczów Potocką-Wąsowiczową. Zachowano wówczas geometryczne rozplanowanie środkowej części ogrodu, pozostałe tereny parku ukształtowano natomiast w sposób krajobrazowy. Powstały też nowe obiekty – fontanna, stylizowana świątynia Westy i budynki (Instytut Wód Mineralnych z kawiarnią, szklarnia, dom ogrodnika), większość zaprojektowana przez Henryka Marconiego. Ogrodem Saskim opiekowali się najbardziej znamienici ogrodnicy – Piotr Hoser w latach 1846–1853 oraz Franciszek Szanior w latach 1877–1904.
Na przestrzeni lat zamiłowanie mieszkańców do Ogrodu Saskiego wciąż rosło. Gdy na początku XIX w. życie towarzyskie w Warszawie kwitło, Ogród Saski pełnił funkcję letniego salonu kulturalnego stolicy. Jeszcze w 1936 roku przez skrawek Ogrodu od zachodu poprowadzono przedłużenie ul. Marszałkowskiej do pl. Bankowego.
Po upadku Powstania i kapitulacji Warszawy w ostatnich dniach grudnia 1944 r. Pałac Saski, tak ważny dla warszawiaków, został wysadzony w powietrze przez żołnierzy niemieckich. Ocalał tylko stojący do dzisiaj fragment arkad z Grobem Nieznanego Żołnierza. Zniszczenia wojenne objęły także Ogród Saski. Praktycznie cały drzewostan został zdewastowany, ocalały tylko wodozbiór, fontanna i 21 rzeźb. Jego obecny wygląd zawdzięczamy projektantce warszawskiej zieleni, Alinie Scholtz, oraz architektowi Romualdowi Guttowi. W odbudowanym Ogrodzie Saskim zachowano naturalistyczny układ wokół sadzawki i wodozbioru oraz układ regularny w miejscu dawnej osi barokowej. Aleja główna miała nadal pełnić funkcję głównej osi parku. Co ciekawe, centralna aleja zyskała, znane nam dzisiaj, perspektywiczne zamknięcie dopiero w 1970 r., w wyniku obrócenia (dosłownie!) Pałacu Lubomirskich. Z inicjatywy Scholtz nieliczne chore drzewa, które przetrwały wojnę, zostały w parku pozostawione. Przy powojennej odbudowie do obszaru Ogrodu włączono także trójkątny ogród Pałacu Błękitnego, który później został zwrócony spadkobiercom. Dziś przypałacowy ogród nie jest administracyjnie częścią Ogrodu Krasińskich i nie zarządza nim Zarząd Zieleni, niemniej wciąż pozostaje powiązany kompozycyjnie z Ogrodem Saskim i dalej dostępny jest dla spacerujących.
Wojewódzki rejestr zabytków (Ogród Saski, wpis nr 512/1 z dn. 1.07.1965 r.; założenie urbanistyczne Osi Saskiej, wpis nr 510 z dn. 1.07.1965 r.); gminna ewidencja zabytków (Ogród Saski, wpis z dn. 1.01.1976 r.); strefa buforowa historycznego centrum Warszawy (wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO z dn. 1.01.1980 r.); Pomnik historii „Warszawa – historyczny zespół miasta z traktem królewskim i Wilanowem” (Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 8.09.1994 r.).
Ochroną konserwatorską objęte są także wodozbiór na terenie parku i sąsiadujące z parkiem: Pałac Błękitny oraz ogród przed Pałacem, Grób Nieznanego Żołnierza i Plac Piłsudskiego.
