Udostępnij Link skopiowany

Park Ujazdowski – zielony klejnot Śródmieścia. Park jest niewątpliwie jednym z najpiękniejszych parków warszawskich. To sztandarowy przykład polskiej sztuki ogrodowej końca XIX w. Jako park kaligraficzny, cechują go kompozycja pełna finezji i ozdobności, bogactwo gatunków drzew oraz wspaniałe rzeźby ogrodowe. Stanowi doskonałe miejsce na romantyczne spotkania i odpoczynek w ciszy wśród urozmaiconej zieleni.

Teren parku

Historyczny układ po rewaloryzacji

W kolejnych latach obszar Parku nieznacznie się zmniejszył przez budowę Trasy Łazienkowskiej oraz późniejsze przekazanie fragmentu terenu w narożniku na bazę Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych (obecnie Dom aukcyjny sztuki DESA Unicum). W latach 2000–2002 przeprowadzono rewaloryzację Parku wg projektu Tomasza Zwiecha i Jakuba Zemły. Zasadniczy układ kompozycji Szaniora nie uległ zmianie. Wprowadzono natomiast nowe nasadzenia roślinne i wyposażenie oraz zmieniono nawierzchnię.

Układ kompozycyjny

O układzie Parku decydują usytuowane grupy drzew, ich stosunek do wolnych przestrzeni trawników i stawu oraz doskonale skomponowane wnętrza ogrodowe i osie widokowe. Podział przestrzeni na trzy wyraźnie wyodrębnione „pokoje” parkowe, każdy o odmiennym nastroju i sposobie urządzenia, stanowi najważniejszy element rozplanowania kompozycyjnego Parku Ujazdowskiego. Wnętrza przestrzennie powiązane są aleją spacerową, która jednocześnie oplata całość założenia ogrodowego.

Przy głównym wejściu do Parku od Al. Ujazdowskich usytuowano wnętrze środkowe, o charakterze reprezentacyjnym. Jego ranga została wyeksponowana poprzez geometryczne partery ogrodowe – pośrodku jest to prostokątny kwietnik z obwolutą roślinną z irgi błyszczącej, zaakcentowaną w narożnikach wapiennymi wazami na cokołach, po bokach zaś są to gazony w kształcie półkola. Ozdobę kwietnika stanowią rosnące tam róże w odmianie ‘Milano’, kwitnące latem na czerwono. Wnętrze zakończono lekkim wzniesieniem, będącym jednocześnie punktem widokowym.

Z kolei północny obszar parkowy został przestrzennie i funkcjonalnie zdominowany przez plac zabaw. Niemniej styl kompozycyjny pozostał spójny, dzięki zachowaniu układu łagodnie meandrujących ścieżek. Wnętrze to od ul. Pięknej rozpoczyna się dodatkowo elementem dekoracyjnym – parterem gazonowym, czyli ozdobnym trawnikiem o kształcie owalnym, który typowo udekorowany jest tutaj geometrycznymi kompozycjami z roślin jednorocznych, w nisko przystrzyżonych obwolutach roślinnych, oraz wzorami ułożonymi z drobnych kamieni. Parter gazonowy jednocześnie akcentuje koniec alei kasztanowcowej, historycznie starszej, wplecionej w układ komunikacyjny Parku.

Największym kunsztem kompozycyjnym odznacza się natomiast część południowa Parku, urządzona jako wnętrze naturalistyczne, gdzie głównym elementem kompozycji jest staw z wyspą o łagodnej linii brzegowej, z bogatą roślinnością i elementami małej architektury. Znajdują się tu pagórki widokowe i kameralne zakątki.

Otoczenie parku

Park Ujazdowski położony jest wzdłuż Al. Ujazdowskich w części historycznej Warszawy. Od północy oddziela go ul. Piękna z neorenesansowym Pałacem Rembielińskiego. Natomiast od południa Park wznosi się ponad biegnącą poniżej ruchliwą Trasą Łazienkowską, odgradzającą go od skweru Stefana Kisielewskiego „Kisiela” i Zamku Ujazdowskiego. Od wschodu sąsiaduje z otoczonym zielenią Osiedlem „Otwarty Jazdów”.

Gęste zadrzewienie zapewnia w Parku izolację zarówno widokową, jak i dźwiękową od otaczającego miasta, czyniąc go oazą ciszy i spokoju. Teren parkowy jest ogrodzony i zamykany na noc. Prowadzi do niego 5 wejść:

• główne od Al. Ujazdowskich – zaakcentowane ozdobnym parterem ogrodowym,
• z Pl. na Rozdrożu – do wejścia prowadzi spacerowa aleja Biura Odbudowy Stolicy, biegnąca wzdłuż Trasy od Parku Tadeusza Mazowieckiego,
• od ul. Pięknej – na głównej osi kompozycyjnej, także zaakcentowane ozdobnym, nieco mniejszym parterem ogrodowym,
• dwa kameralne wejścia od ul. Lennona.

Flora

W Parku Ujazdowskim, jednym z najcenniejszych założeń parkowych w Warszawie, można oglądać wiele ciekawych roślin. Część z nich to wiekowe okazy rosnące od czasów założenia Parku, inne zostały posadzone podczas prac rewitalizacyjnych w latach 2000–2002.

Do najcenniejszych okazów należą trzy pomniki przyrody:

• dąb szypułkowy (Quercus robur) o wysokości 30 m,
• orzech czarny (Juglans nigra) o wysokości 23 m,
• klon pospolity (Acer platanoides), odmiana ‘Schwedleri’, o wysokości 22 m.

Warto wspomnieć, że ww. odmiana ‘Schwedleri’ została odkryta w 1864 r. przez ogrodnika Carla H. Schwedlera na terenie książęcego majątku w Sławięcicach koło Kędzierzyna-Koźla. Charakteryzuje się fantastycznym zabarwieniem liści – młode są purpurowoczerwone, z czasem ciemnieją i latem stają się brunatnooliwkowe, z czerwonymi nerwami i ogonkami.

W Parku Ujazdowskim można zobaczyć ciekawe i rzadkie gatunki drzew, wśród których należy wyróżnić:

• cypryśnik błotny (Taxodium distichum),
• miłorząb dwuklapowy (Gingko biloba) o wachlarzowatych liściach,
• glediczję trójcierniową (Gleditsia triacanthos) tworzącą okazałe dekoracyjne strąki,
• surmię żółtokwiatową (Catalpa ovata) o pachnących kremowych kwiatach i wąskich strąkach,
• leszczynę turecką (Corylus colurna) – sporych rozmiarów drzewo o jadalnych orzechach.

Cypryśnik błotny rosnący w pobliżu kamiennej kaskady jest największą dendrologiczną osobliwością Parku. Tworzy bowiem wyrastające nad powierzchnię ziemi korzenie oddechowe, tzw. pneumatofory, czyli odgałęzienia podziemnego systemu korzeniowego, które nietypowo rosną pionowo w górę.

W bogatym zadrzewieniu parkowym wyróżniają się także gatunki takie jak:

• platan klonolistny (Platanus acerifolia),
• lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos),
• kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum),
• jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) – żółtopędowa odmiana ‘Jaspidea’,
• orzech czarny (Juglans nigra).

Warto zwrócić uwagę na rozłożysty okaz platana rosnący nieopodal mostku oraz pokaźnych rozmiarów lipy znajdujące się od ul. Pięknej.

W Parku odnajdziemy także drzewa owocowe, które jako jedne z pierwszych zakwitają wiosną, wprowadzając radosny nastrój po szarej zimie. Są to:

• śliwa wiśniowa (Prunus cerasifera),
• dereń jadalny (Cornus mas),
• jabłonie ozdobne (Malus),
• bez czarny (Sambucus nigra),
• czeremcha późna (Prunus serotina),
• głogi (Crataegus).

Ponadto nie brak tutaj krzewów o dekoracyjnych kwiatach, to m.in.:

• forsycje (Forsythia),
• różaneczniki i azalie (Rhododendron),
• lilaki pospolite (Syringa vulgaris),
• lilaki japońskie (Syringa reticulata),
• jaśminowiec wonny (Philadelphus coronarius),
• kalina sztywnolistna (Viburnum rhytidophyllum),
• róże w różnych odmianach (Rosa).

Zróżnicowany dobór roślinności w Parku zapewnia mu atrakcyjność przez cały rok. Wiosną czarują kwiatami drzewa owocowe, latem urzeka soczysta wszechobecna zieleń, jesienią cieszą oczy zmieniające się barwy u gatunków liściastych, natomiast zimą – wiecznie zielona dendroflora, czyli drzewa iglaste, zimozielone krzewy różaneczników i kaliny sztywnolistnej oraz rośliny okrywowe.

Spotkamy tu gatunki iglaste, takie jak:

• żywotnik zachodni (Thuja occidentalis),
• cis pospolity (Taxus baccata),
• sosna czarna (Pinus nigra),
• świerk kłujący (Picea pungens),
• sosna wejmutka (Pinus strobus),
• daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii),
• świerk serbski (Picea omorika),
• modrzew europejski (Larix decidua).

Dwa okazałe żywotniki zachodnie „strzegą” głównego wejścia do Parku. W centralnej części godne uwagi są kilkupędowe cisy pospolite. Ogólnie z gatunków iglastych dominują w Parku sosny czarne i świerki kłujące, które rosną m.in. w skupiskach przy trawniku gazonowym.

Natomiast zimozielone rośliny okrywowe posadzone pod krzewami to:

• bluszcz pospolity (Hedera helix),
• barwinek pospolity (Vinca minor),
• runianka japońska (Pachysandra terminalis),
• trzmielina Fortune’a (Euonymus fortunei),
• bergenia (Bergenia).

Od wiosny do jesieni wielką ozdobą Parku są rabaty mieszane (hybrydowe), na których bylinom ogrodowym towarzyszą tzw. rośliny sezonowe (wiosenne rośliny cebulowe, gatunki dwuletnie i jednoroczne), by kwitnienie rabat było nieprzerwane. Kompozycje te są niekiedy obramowane niską obwódką z bukszpanu lub ligustru i utrzymane w charakterze bardziej formalnym, co wzmacnia ich walory dekoracyjne. Ponadto wczesną wiosną na trawnikach można podziwiać łany krokusów.

Elementy wodne i ukształtowanie terenu

Pierwotnie płaski teren Parku został zróżnicowany przez sztucznie usypane wzniesienia służące za pagórki widokowe, z których można podziwiać celowo skomponowane ujęcia wybranych widoków na ogród. Sercem Parku jest zlokalizowany we wnętrzu południowym staw zaprojektowany przez znanego angielskiego inżyniera, Williama Heerleina Lindleya, wraz z wodospadem projektu Alfonsa Grotowskiego. Dość duży staw, o powierzchni ok. 0,5 ha, posiada nieregularny kształt, zwężający się potem w strumień, przedzielony mostkiem kamiennym z ozdobną balustradą żeliwną. Do strumienia prowadzi kamienna kaskada, zaczynająca się na wzniesieniu nieopodal wejścia do Parku od Pl. na Rozdrożu. W południowej części znajduje się wyspa z zaskakująco wysokimi sosnami i topolami.

Fauna

Liczny starodrzew daje sprzyjające warunki życia dla wielu zwierząt. Pośród ssaków możemy zaobserwować w Parku takie gatunki jak:

• wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris),
• kuna domowa, in. kamionka (Martes foina),
• mysz polna (Apodemus agrarius),
• jeż europejski (Erinaceus europaeus).

Wiewiórki muszą być czujne, gdyż grasujące tu kuny to ich naturalni wrogowie.

Ponadto w Parku spotkamy licznie występującego wróbla zwyczajnego (Passer domesticus). Ptaki te szczególnie upodobały sobie ten parkowy teren, położony w ścisłym centrum miasta, m.in. dzięki licznie występującym krzewom, i mają tu swoją małą enklawę. Warto mieć na uwadze, że wróble coraz mniej licznie występują w miastach, więc Park Ujazdowski stał się doskonałym miejscem na ich obserwację.

W przeszłości Park przez długi czas stanowił bezpieczne schronienie dla wielu innych gatunków zwierząt i był licznie odwiedzany przez różne ptaki i ssaki (nawet lisa!). Jednakże równie chętnie do Parku przychodzili właściciele z psami, które często będąc bez właściwego nadzoru, zaczęły stanowić zagrożenie dla innych zwierząt. W rezultacie w ostatnich latach fauna parkowa znacznie zubożała. Szczególnie dotyczy to ptaków, padających nierzadko ofiarą polujących na nie psów. Dziś już się nie uda spotkać w Parku gatunków takich jak kaczki mandarynki (Aix galericulata) czy nurogęsi (Mergus merganser), które jeszcze do niedawna tu występowały.

Za to coraz liczniej Park Ujazdowski zamieszkują nietoperze, m.in. ze względu na występowanie starych dziuplastych drzew. Inwentaryzacja chiropterologiczna wykonana w 2023 r. wykazała obecność w Parku pięciu gatunków nietoperzy:

• borowców wielkich (Nyctalus noctula),
• mroczków późnych (Eptesicus serotinus),
• nocki rudek (Myotis daubentonii),
• karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus),
• karlik drobny (Pipistrellus pygmaeus).

 W trosce o dzikie zwierzęta

W Parku znajdziemy części martwego drewna w postaci dwóch leżących spróchniałych kłód – po wiązie i bzie czarnym, pozostawionych w roli niemych świadków historii. Służą jednocześnie za tzw. elementy habitatowe, mające stanowić kryjówki dla dzikiej fauny, która zawędruje do Parku. W pniakach mogą się schronić i zimować pajęczaki i inne bezkręgowce, płazy oraz gryzonie. Warto zwrócić na nie uwagę – to niepozorne, a bardzo ważne narzędzia ochrony bioróżnorodności i przyrody w mieście.

Dodatkowo z myślą o jeżach w ramach budżetu obywatelskiego postawiono dwie budki od strony ul. Lennona. W Parku znajdują się także budki lęgowe dla ptaków oraz karmnik i hotel dla owadów.

Atrakcje, sztuka i historia

Urokliwe zakątki

Już z założenia Park projektowany był z nastawieniem na bierny wypoczynek w ciszy. Intymność i odseparowanie od świata zewnętrznego zapewniają wzajemnie przenikające się kompozycje zieleni wysokiej i ścieżek spacerowych. W Parku nie brak ukrytych zakątków z ustawionymi wewnątrz ławkami. Jeden z nich znajdziemy np. otoczony bluszczem przy kamiennej kaskadzie. Inne zaaranżowano na pagórkach widokowych. Wijące się ścieżki i umyślnie usytuowane grupy wysokiej zieleni zaskakują nieoczekiwanymi otwarciami widokowymi, np. ukazującymi efektowny staw. Wzdłuż alei kasztanowców odnajdziemy także węższą, bardziej kameralną ścieżkę. Wszystko to wpływa na nastrojowy charakter założenia.

Co ważne, kompozycja przestrzenna została w taki sposób zaprojektowana, że w części południowej Parku jest cisza i spokój, podczas gdy we wnętrzu północnym panuje dziecięcy harmider z rozległego placu zabaw.

Urokliwym miejscem jest drewniana altana widokowa znajdująca się na podwyższeniu, z szerokimi kamiennymi schodami prowadzącymi nad staw. Opleciona wokół pnączem, z kamiennymi ławkami w środku i pięknym widokiem na wodę, jest jednym z bardziej romantycznych miejsc w Parku Ujazdowskim. Nie bez przyczyny często odbywają się tu sesje ślubne nowożeńców.

Ozdobą i atrakcją dla spacerowiczów jest także kamienne poidełko zlokalizowane w części środkowej na osi głównego wejścia do Parku. Pochodzi z 1936 r. i zostało ustawione z okazji ówczesnego 50-lecia istnienia wodociągów warszawskich.

Magia światła

W Parku Ujazdowskim wyjątkowo zadbano o oprawę świetlną, która sprawia, że nawet po zmroku teren urzeka. Ścieżki oświetlają żeliwne lampy parkowe dające przyćmione światło o ciepłej barwie . Z kolei elementy rzeźby ogrodowej – posągi, mostek – zaakcentowane są punktowym, nieco jaśniejszym światłem z reflektorów. Rozproszone promienie światła w wieczornej mgle wprowadzają tajemniczy nastrój, zaś oświetlone rzeźby zyskują większy majestat.

Popularny plac zabaw

Plac zabaw otwarty w 2019 r. obfituje w bogatą ofertę urządzeń zabawowych dla dzieci w różnych grupach wiekowych – znajdą tu tunele, piaskownice, pajęczyny do wspinaczki, mostki zawieszane czy zjeżdżalnie. To miejsce rekreacji o zróżnicowanym rodzaju nawierzchni, a jego teren jest ciekawie ukształtowany. O jego niepowtarzalnym charakterze decydują autorskie pomysły projektowe biura Grima Architektura i Krajobraz, dalekie od typowych rozwiązań katalogowych.

(Nie)zapomniana waga

W przeszłości największą atrakcję Parku Ujazdowskiego stanowiła działająca nieprzerwanie od 1912 r. waga osobowa, ukryta w zielonej budce pod drzewami, wykonana na Wystawę Światową w Lubelskiej Fabryce Wag. Dziś już nieczynna, wciąż stoi przy bramie od ul. Pięknej, będąc wspomnieniem po dawnej uciesze kilku pokoleń warszawiaków.

Botaniczna akademia

Nagromadzenie w Parku rzadko spotykanych okazów drzew czyni go również, obok znajdującego się nieopodal Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego, mekką studentów ogrodnictwa i architektury krajobrazu oraz wszystkich innych amatorów zieleni. Ponadto Park Ujazdowski i jego układ kaligraficzny to wzięty przykład polskiej sztuki ogrodowej końca XIX w., który pokazuje i uczy, w jaki sposób można kształtować tereny zieleni, by budować różne nastroje i niezmiennie zachwycać odwiedzających.

Pomniki i rzeźby ogrodowe

Park Ujazdowski wyróżnia bogactwo rzeźby ogrodowej. Znajdziemy tu odlewy z brązu „Gladiatora” Theodora von Gosena i „Perseusza” Piusa Welońskiego oraz pięknej „Ewy” Edwarda Wittinga, otoczonej sezonowymi kwiatami. Na osi głównego wejścia od Al. Ujazdowskich usytuowany jest centralnie pomnik Ignacego Jana Paderewskiego, odlany z brązu, autorstwa Michała Kamieńskiego. Z kolei na pagórku widokowym w części południowej usytuowana jest bardziej współczesna, abstrakcyjna „Kompozycja” z wapienia, autorstwa Tadeusza Siekluckiego, ustawiona w 1976 r. po zakończeniu budowy Trasy Łazienkowskiej.

Przy mostku znajduje się głaz upamiętniający poetę i bajkopisarza Stanisława Jachowicza, działacza społecznego i dobroczyńcy, który swoje życie poświęcił pracy i opiece nad dziećmi. Z kolei przed ogrodzeniem Parku wzdłuż Al. Ujazdowskich stoi tablica przypominająca o geście solidarności Polaków z Węgrami w 1986 r., gdy polscy działacze Solidarności Walczącej wywiesili w tym miejscu transparent z wyrazem wsparcia dla trwającego wówczas powstania na Węgrzech.

Należy również wspomnieć o pomniku Cmentarza Obrońców Warszawy 1939–1950 (Szpitala Ujazdowskiego), zlokalizowanym po drugiej stronie ogrodzenia od ul. Lennona, przy skwerze im. płk. dr. Leona Strehla. Upamiętnia on wydarzenia II wojny światowej, gdy za płotem Parku Ujazdowskiego urządzono cmentarz polowy dla obrońców warszawskich dzielnic i żołnierzy Wojska Polskiego, zmarłych w pobliskim wówczas Szpitalu Ujazdowskim.

Historia parku

Oś Stanisławowska

W XVIII w. tereny dzisiejszego Parku wchodziły w zakres wielkiego planu urbanistycznego dla Warszawy, którego pomysłodawcą był Stanisław August Poniatowski. Tak zwana Oś Stanisławowska zakładała budowę połączonych ze sobą placów gwiaździstych, wzorowanych na francuskich, gdzie oś główną stanowiła Droga Królewska. Stały się one później szkieletem układu ulic Śródmieścia – większość z nich funkcjonuje do dziś.

W tamtym okresie, na terenach dzisiejszego Parku Ujazdowskiego, mieściła się osada rolnicza Jazdów, którą król po założeniu Łazienek Królewskich przeniósł w okolice ul. Nowowiejskiej na rzecz budowy w tym miejscu Pola Marsowego. Nosił się nawet z zamiarem zburzenia na ten cel zlokalizowanego nieopodal Zamku Ujazdowskiego. Finalnie królewskie plany nie zostały zrealizowane. Zamek przekształcono w lazaret, później wojskowy Szpital Ujazdowski, który funkcjonował jako taki do 1944 r. Natomiast tereny niezrealizowanego Pola Marsowego nazwano Placem Ujazdowskim. W XIX w. były miejscem ćwiczeń, rewii wojskowych oraz zabaw ludowych.

Miejski park kaligraficzny

Park Ujazdowski powstał w latach 1893–1896 z inicjatywy Obywatelskiego Komitetu Plantacyjnego działającego przy Magistracie miasta Warszawy. Został zaprojektowany przez Franciszka Szaniora jako ogólnodostępny park spacerowo-wypoczynkowy, z uwzględnieniem w części północnej terenu do zabaw dziecięcych. Park ukształtowano w stylu krajobrazowym, z bogatym doborem gatunków drzew i krzewów ozdobnych oraz doskonale skomponowanymi wnętrzami ogrodowymi (wyraźnie wydzielone odrębne części ogrodu o konkretnym, czytelnym przestrzennie przeznaczeniu). Finezyjne prowadzenie biegu ścieżek było cechą charakterystyczną dla ogrodów krajobrazowych powstających w tamtym okresie na polskich terenach. Na planie układ alejek przypominał szlaczek pełen ozdobnych zawijasów, dlatego też znawcy sztuki ogrodowej nazwali później ten styl „kaligraficznym”, nawiązując do kaligrafii – ozdobnego charakteru pisma.

W przestrzeń parkową wkomponowano także istniejącą wcześniej aleję kasztanowcową – ślad po dawnej Kalwarii Ujazdowskiej. Niezrealizowana do końca droga krzyżowa, biegnąca od dzisiejszego Placu Trzech Krzyży w kierunku Zamku Ujazdowskiego, budowana była w latach 1724–1731, z inicjatywy Augusta II Mocnego. Później, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, kompletnie zniknęła w następstwie przemian urbanistycznych realizowanych przez króla.

Co ciekawe, typowe rozwiązania w parkach krajobrazowych – pagórek widokowy, spływający z niego strumień, który, meandrując, wpada do stawu – u Szaniora, wielkiego polskiego patrioty, miały także charakter symboliczny. Nawiązywały bowiem do krajobrazu Polski, z płynącą przez kraj Wisłą, o źródłach w górach i ujściu do morza. W tamtym czasie Polska już ponad 100 lat pozostawała poza mapą Europy, niemniej tożsamość narodowa była wciąż żywa i niezmiennie przez Polaków podtrzymywana.

Ochrona konserwatorska

Wojewódzki rejestr zabytków (Park Ujazdowski, wpis nr 168/3 z dn. 1.07.1965 r.); gminna ewidencja zabytków (Park Ujazdowski, wpis z dn. 1.01.1975 r.); Pomnik historii „Warszawa – historyczny zespół miasta z traktem królewskim i Wilanowem” (Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 8.09.1994 r.).