Adaptacja do zmian klimatu, w tym szczególnie gwałtownych zjawisk pogodowych, intensywnych opadów, fal upałów, czy przeciągających się okresów suszy, to zadanie, które zakończy się sukcesem tylko wtedy, gdy wszyscy mający wpływ na wygląd i funkcjonowanie przestrzeni miasta potraktują ten problem poważnie. Zarząd Zieleni m.st. Warszawy, który jest odpowiedzialny za zarządzanie terenami zieleni i gospodarowanie wodami w mieście rozpoczął program mający propagować szersze wykorzystanie innowacyjnych rozwiązań zatrzymujących wodę deszczową w miejscu opadu, tak by nasze miasto było lepiej przygotowane do radzenia sobie z wyzwaniami pojawiającymi się wraz ze zmianami klimatu.
W ramach programu zrównoważonego korzystania z wód powierzchniowych i opadowych na terenie Warszawy Zarząd Zieleni realizuje szereg działań:
- działania edukacyjno-aktywizujące skierowane do mieszkańców, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych, w tym: warsztaty budowy 10 ogrodów deszczowych, transmisje w środkach komunikacji miejskiej filmów o programie, wydanie broszury dla wspólnot mieszkaniowych, zorganizowanie happeningu w ramach „Park-in Day” – 15 września 2017 r. oraz gry miejskiej „Warszawa chwyta wodę” – 22 października 2017 r.;
- współpracę z Zarządem Dróg Miejskich dotyczącą wprowadzenia rozwiązań inżynieryjnych pozwalających na poprawę bilansu wodnego pasów zieleni przyulicznej;
- budowanie współpracy z interesariuszami – w tym biznesem, na rzecz zazieleniania Miasta.
Dlaczego musimy zmienić podejście do zarządzania wodą opadową w mieście?
Gwałtowne zjawiska pogodowe będą pojawiać się coraz częściej
Każdy z nas może przypomnieć sobie podtopione piwnice, zalane ulice, olbrzymie korki i paraliż komunikacyjny miasta, brodzenie w wodzie w przejściach podziemnych, czy zamknięte z powodu gwałtownych opadów metro. Klimatolodzy pracujący nad długoterminowymi prognozami zmian pogody są zgodni, że zagrożenia klimatyczne będą narastać i pod względem intensywności i częstotliwości.
Szybkie odprowadzenie całej wody opadowej z miasta nie jest możliwe
Tradycyjne podejście do gospodarowania wodą deszczową polega na dążeniu do jak najszybszego odprowadzenie jej z posesji kanalizacją burzową. Jednak ponieważ deszcze stają się coraz intensywniejsze, musimy pogodzić się z tym, że nie ma możliwości zbudowania takiego systemu kanalizacji, który sprosta odprowadzeniu całej wody opadowej w trakcie zjawiska ekstremalnego. Żadnego miasta nie stać ani na taką inwestycję, ani na późniejsze jej utrzymywanie.
Rosnące uszczelnianie powierzchni zwiększa zagrożenie powodziowe
W obszarach naturalnych, nawet do 90% wody deszczowej pozostaje w krajobrazie, na który spada (wsiąka w grunt, zatrzymuje się na roślinach, odparowuje i zatrzymuje się w glebie).
Na terenach miejskich, szczelnie zabudowanych budynkami, ulicami, chodnikami, placami, parkingami, średnio aż 70% jest bezpowrotnie tracone poprzez wysokowydajne systemy kanalizacji. Wraz z rozwojem miasta i powstawaniem nowych osiedli coraz więcej terenów biologicznie czynnych zostaje utwardzonych i uszczelnionych.
Woda deszczowa to cenny zasób
Istotnym wyzwaniem, przed którym stoimy w Warszawie są fale upałów i długie okresy suszy. Woda deszczowa szybko spływająca po uszczelnionej powierzchni miasta, jest odprowadzana bezpośrednio do rzek, a wraz z nimi do morza. Spływając zbiera miejskie zanieczyszczenia, przyczyniając się do degradacji cieków, co uniemożliwia mieszkańcom ich rekreacyjne wykorzystanie. Miejskie rośliny cierpią z braku wody, wymagają kosztownego podlewania, by w pełni oferować nam swoje usługi (czyścić powietrze, zapewniać cień itp.). Brak dobrze funkcjonujących terenów zieleni, terenów podmokłych i zbiorników wodnych utrudnia mieszkańcom przetrwanie fal upałów, wpływając na znaczny wzrost średnich temperatur na terenach zurbanizowanych.
Odprowadzanie deszczówki i uszczelnianie terenu będzie wiązało się z opłatami
Zmiany w Prawie wodnym, które wejdą w życie w 2018 roku pokazują kierunek, w jakim będzie podążać zarządzanie wodami deszczowymi. Trzeba liczyć się z tym, że w przyszłości pojawią się opłaty za odprowadzanie wody deszczowej z działki, jak również za niszczenie, poprzez uszczelnianie, powierzchni biologicznie czynnej w mieście. Ponadto, jeśli nie podejmiemy działań zapobiegających ich skutkom, katastrofalne zjawiska pogodowe będą prowadzić do strat finansowych i majątkowych.
Zwiększenie retencji krajobrazowej jest kluczowe dla zdrowia mieszkańców
Tereny zieleni i wody poprawiają miejski mikroklimat, zmniejszają zanieczyszczenie powietrza i wpływają pozytywnie na zdrowie i bezpieczeństwo mieszkańców. Łagodzą skutki coraz bardziej dotkliwych fal upałów, zwiększając wilgotność powietrza nawet o 40% i zapobiegając tym samym ryzyku rozwoju alergii i innych chorób układu oddechowego. Dają możliwość regeneracji psychofizycznej. Roślinność oczyszcza wodę deszczową, przyczyniając się do ochrony wód powierzchniowych stanowiących atrakcyjne miejsce rekreacji.
Zrównoważone gospodarowanie wodami ma wpływ na jakość życia w mieście
Coraz bardziej powszechny i wyższy poziom edukacji mieszkańców miasta zwiększa ich oczekiwania co do jakości życia, która zależy od jakości miejskiego środowiska, bliskości terenów zieleni i zbiorników wodnych w mieście. Zrównoważone gospodarowanie wodami może zapewnić szereg usług ekosystemów i prowadzić do obniżenia kosztów funkcjonowania miasta. Błękitno-zielone rozwiązania niosą też coraz wyżej cenione wartości estetyczne i kulturowe dla mieszkańców. Warszawiacy coraz chętniej spędzają czas nad Wisłą, czy rewitalizowanymi zbiornikami powierzchniowymi, które stają się wizytówką miasta.
O czym warto pomyśleć kształtując przestrzeń osiedlową i modernizując otoczenie budynków?
Deweloperzy, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe czy też prywatni właściciele gruntów mają możliwość włączenia się w działania prowadzące do zwiększenia retencji krajobrazowej w mieście, czyli takiego kształtowania przestrzeni, które pozwoli na zatrzymywanie wody deszczowej w miejscu opadu tak długo jak to możliwe. Jak można to zrobić na etapie inwestycji i później, kształtując zieleń i zmieniając zagospodarowanie terenu osiedlowego?
Dobre praktyki zielono-błękitnej Infrastruktury
Ogrody deszczowe w gruncie i w pojemniku
Ogrodem deszczowym określa się nasadzenia roślin w gruncie bądź pojemniku, które usuwają zanieczyszczenia z przepływającej wody deszczowej zbieranej z powierzchni dróg, placów i dachów. Chociaż ogród deszczowy przypomina zwykły ogród, sadzone są w nim szczególnie rośliny hydrofitowe. Ich korzenie bądź kłącza zatrzymują zanieczyszczenia z pobranej przez siebie wody. Ogrody deszczowe można tworzyć przy budynkach, a ich wykonanie nie wymaga specjalistycznej wiedzy ani sprzętu.
Jeśli przy budynku nie ma dużo wolnego miejsca ani terenu zieleni do wykorzystania możemy zbudować ogród deszczowy w pojemniku, do którego odprowadzamy wodę bezpośrednio z rynny. Jak to zrobić, dowiecie się Państwo w broszurze instruktażowej oraz na filmie.
Gdy mamy teren zieleni do wykorzystania to możemy stworzyć izolowany ogród deszczowy w gruncie (patrz broszura i film instruktażowy) położone bliżej ściany budynku lub ogród deszczowy infiltrujący wodę do gruntu położony minimum 5 metrów od ściany budynku (patrz broszura i film instruktażowy).
Niecki retencyjne
Budowa niecki retencyjnej to najprostsza metoda gromadzenia i oczyszczania wody deszczowej. Niecka nie wymaga wypełniania jej wodą. Jest to zagłębienie terenu, wypełnione roślinnością̨ oczyszczającą wodę̨ i pokryte warstwą żwiru filtracyjnego, które ją dodatkowo podczyszczają. Niecka retencyjna jest rodzajem ogrodu deszczowego. Woda, którą oczyszczamy w niecce, nie jest doprowadzana bezpośrednio z dachów budynków, ale pochodzi ze spływu z terenów położonych powyżej niecki. Dlatego też najłatwiej budować je na działkach o zróżnicowanej powierzchni terenu. Na płaskiej powierzchni warto budować niecki wtedy, kiedy na przykład doprowadzimy do nich wodę z tarasów bądź dróg w naszym ogrodzie. Możemy wybudować dwa rodzaje niecek retencyjnych: proste, będące zagłębieniem terenu obsadzonego roślinnością z podłożem filtrującym wodę i przepuszczające wodę do gruntu lub niecki retencyjne wyściełane folią, połączone ze studzienką kontrolną.
Jak właściwie dobrać miejsce, zrobić wykop, czym wypełnić nieckę i jakie rośliny warto nasadzić dowiecie się Państwo w broszurze instruktażowej.
Stawy retencyjne
Stawy retencyjne mają podobne funkcje do niecek — oczyszczają wodę pochodzącą ze spływu powierzchniowego. Stawy retencyjne są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości i kształtów: może to być zarówno niewielki zbiornik ogrodowy, jak wielkoprzestrzenny obiekt inżynierii wodnej. Im większy obiekt, tym bardziej skomplikowana budowa i zaawansowana wiedza. Jednak stworzenie niewielkiego, przydomowego stawu jest dość proste i przypomina budowę tradycyjnego stawu ogrodowego. W stawie retencyjnym możliwa jest hodowla ryb oraz obsadzenie go roślinami wodnymi i przywodnymi. Może znacząco uatrakcyjnić teren osiedla i zapewnić przyjazne miejsce wypoczynku w upalne dni.
Jak zlokalizować staw i jakimi roślinami go obsadzić dowiecie się Państwo z broszury informacyjnej.
Rozszczelnianie powierzchni i podłoża strukturalne
Usunięcie starego asfaltu, czy płyt chodnikowych, przywrócenie przepuszczalności zbitej (zagęszczonej), rozjechanej przez samochody glebie daje często spektakularny efekt zwiększenia jakości przestrzeni publicznej na podwórkach. Zdegradowana przestrzeń można zamienić w teren zieleni, który będzie korzystnie wpływał na mikroklimat i atrakcyjność podwórka. Rozszczelnianie pozwala też uratować cenne dla mieszkańców drzewa, których korzenie cierpią z powodu braku dostępu do wody i natlenienia. Wykorzystanie podłoży strukturalnych w miejsce zdegradowanej gleby, jako podbudowy ciągów pieszych, jezdnych i parkingów może znacząco poprawić żywotność drzew. Podłoża strukturalne pełnią ponadto rolę okresowych zbiorników wodnych pod powierzchnią terenu. Więcej na ten temat można przeczytać m.in. w artykule.
Stosowanie utwardzonych nawierzchni przepuszczalnych
Nawierzchnie przepuszczalne to prosty sposób na poprawę warunków wodnych w środowisku. Takie utwardzenie powierzchni terenu (miejsc parkingowych, chodników, ścieżek, dróg dojazdowych, czy przeciwpożarowych) zapewnia przesiąkanie wody deszczowej do podłoża oraz jej oczyszczanie przez glebę i rośliny. Są to na przykład nawierzchnie żwirowe i kamienne, trawiaste, ziemne, ale również nawierzchnie, na których pomiędzy płytami nieprzepuszczalnymi stosuje się przerwy dylatacyjne, a ich podbudowa wykonana jest z warstw żwiru i piasku.
Jak wykorzystać nawierzchnie przepuszczalne dostosowując je do sposobu użytkowania terenu można dowiedzieć się w broszurze informacyjnej.
Studzienki chłonne
Studzienki chłonne to urządzenia podziemne, które stosuje się w celu zatrzymania wody w krajobrazie lub gromadzenia jej do podlewania roślin, jeżeli nie mamy możliwości gromadzenia jej w zbiornikach wodnych. Lokalizujemy je minimum 6 metrów od budynku. Studzienki chłonne nie mają zdolności oczyszczania wody deszczowej. Dlatego jeżeli chcemy, by deszczówka doprowadzona do studni zawierała mniejszą ilość zanieczyszczeń, należy ją wstępnie oczyścić. Stosujemy w tym celu studzienki osadowe lub niecki retencyjne z roślinami, których korzenie posiadają umiejętność pochłaniania zanieczyszczeń. Studzienka chłonna w ogrodzie może być całkowicie niewidocznym elementem, schowanym pomiędzy nasadzeniami roślin ozdobnych. Jak wprowadzić takie rozwiązanie dowiecie się Państwo w broszurze informacyjnej.
Sadzenie drzew i krzewów, tworzenie terenów zieleni
Każda forma zagospodarowania przestrzeni przyczyniająca się do zachowania lub przywrócenia powierzchni biologicznie czynnej ma pozytywny wpływ na retencję krajobrazową. Jednak żeby zapewnić szerokie spektrum usług ekosystemów warto pomyśleć o wprowadzaniu zbiorowisk rodzimych, przystosowanych do warunków miejskich, w szczególności drzew i krzewów. Drzewa działają jak nawilżacze powietrza, jedno może wyparować nawet 500 litrów wody dziennie. Jakie drzewa i krzewy sadzić w mieście, możecie dowiedzieć się Państwo w „Standardach Kształtowania Zieleni w Warszawie”.
Zielone dachy i ściany
Zielone dachy mogą zatrzymać nawet całość spadającego na nie opadu, zapobiegając przeciążeniu kanalizacji w trakcie gwałtownego deszczu. Woda w ich wielowarstwowej strukturze częściowo odparowuje, częściowo jest pochłaniana przez rośliny, a częściowo pochłaniana przez podłoże. Informacji na temat projektowania i wykonywania zielonych dachów i żyjących ścian udziela m.in. Polskie Stowarzyszenie „Dachy Zielone”.
Otwarte systemy kanalizacji deszczowej
Woda spływająca z dachów i innych powierzchni jest zbierana systemem kanałów, rowów, stawów i terenów podmokłych, a jej nadmiar trafia do tradycyjnego systemu kanalizacji deszczowej. Taki system kanalizacji urozmaica krajobraz, jest miejscem życia roślin i zwierząt preferujących wodne siedlisko, stwarza możliwości aranżacji przestrzeni na potrzeby wypoczynkowe mieszkańców. Dobrym przykładem jest osiedle Marina Mokotów, gdzie funkcjonuje system retencji wód opadowych zintegrowany z terenem rekreacji dla mieszkańców. Uszczelniony zbiornik wodny na środku osiedla zasila woda z dachów kilkudziesięciu budynków wielorodzinnych i jednorodzinnych. W Siechnicach pod Wrocławiem na osiedlu Błękitnym wody opadowe z dachów i terenów zieleni odprowadzane są do rowów otwartych i transportowane do systemu otwartych melioracji.