Park na Książęcem – dawny ogród ks. Poniatowskiego z tajemniczym Elizeum

Park na Książecem to park, który przyciąga malowniczym położeniem na Skarpie Warszawskiej oraz pięknymi drzewami i bujnymi łąkami. Zapraszamy na spacer z cyklu „Warszawskie Parki ZZW” – tym razem gościmy w Śródmieściu, a dokładnie na Solcu.

Park na Książęcem – ciekawostki historyczne

Za czasów księcia Kazimierza Poniatowskiego, brata Stanisława Augusta Poniatowskiego – Park Na Książęcem był ogrodem w sentymentalnym stylu angielskim, który zachwycał bogactwem i różnorodną architekturą. Projekt ogrodu, tuż obok wąwozu rzeki Żurawka (w miejscu obecnej ul. Książęcej), stworzył wybitny architekt Szymon Bogumił Zug. Na jego terenie znajdowało się tajemnicze Elizeum, czyli podziemny salon z systemem korytarzy łącznikowych (więcej szczegółów o tej budowli w dalszej części tekstu), a także minaret (który przetrwał do II wojny światowej), Domek Imama, świątynia o jońskich kolumnach czy karczma holenderska. Książę Poniatowski – którego współcześnie określili byśmy zapewne jako używającego życia celebrytę – posiadał tu również pawilon, w którym hodował… małpy.

W XIX w. na Skarpie Warszawskiej działał szpital św. Łazarza, który został zniszczony podczas walk powstańczych, a u podnóża funkcjonowały w różnych okresach obiekty przemysłowe: młyn parowy, fabryka powozów, koszary, Fabryka Maszyn Żelaznych czy Zakłady Mechaniczne.

W Parku Na Książęcem znajduje się staw położony w miejscu dawnej glinianki oraz ośmioboczny budynek wodozbioru w stylu klasycystycznym – z rzeźbami lwich głów – z ujęciem wody oligoceńskiej, zbudowany w latach 50. XX w. Przy stawie w 1958 r. ustawiono popiersie Elizy Orzeszkowej. Autorem piaskowcowej rzeźby jest Romuald Zerych.

Elizeum i jego cisi mieszkańcy 

Ciekawostką historyczną Parku Na Książęcem, której wypatrujmy idąc główną alejką, jest Elizeum. To podziemna, ceglana rotunda usytuowana w stoku skarpy wiślanej. Nazwa Elizeum, użyta przez autora projektu Szymona Bogumiła Zuga, być może została zaczerpnięta z mitologii greckiej, stanowiąc nawiązanie do Elizjum, Pól Elizejskich, części mitologicznego świata znajdującej się pod ziemią. Istnieje również teoria, że nazwa powinna być raczej łączona z Eleusis – podateńską osadą, w której w czasach starożytnych odbywały się misteria na cześć bogini ziemi i urodzaju Demeter.

Elizeum zostało wybudowane w latach 1776-1778 i jest unikatowym obiektem zabytkowym w skali europejskiej. Budynek ma dwie kondygnacje – na dolnej jest sala centralna z kominkiem i cztery półkoliste nisze, w których znajdowały się loże z kanapami, na górnej natomiast było miejsce dla chóru lub muzyków. Wnętrze sali doświetlone było poprzez okrągły otwór w sklepieniu, który miał średnicę ok. 3 m.

Elizeum, do którego wchodziło się przez grotę, było miejscem spotkań towarzyskich przyjaciół księcia Poniatowskiego, połączonych z ucztowaniem. Podziemnym korytarzem można było przejść do Domku Imama, gdzie znajdowała się kuchnia. Jedyne zachowane wejście do Elizeum znajduje się naprzeciw wodozbioru. Wnętrze tej oryginalnej budowli było otynkowane i bardzo bogato dekorowane, o czym świadczą m.in. zachowane odciski po dekoracji sztukatorskiej na kopule oraz fragmenty dekoracji malarskiej na górnym korytarzu w postaci kolorowych pasów.

W XIX i XX w. Elizeum było głównie używane jako magazyn. Wnętrza podziemnego salonu stały się w 1987 r. scenerią dla finałowej sceny filmu „Pan Samochodzik – praskie tajemnice”.

Więcej na temat historii Elizeum

Mieszkańcy mogą zwiedzać Elizeum podczas Nocy Muzeów i Europejskich Dni Dziedzictwa (w 2020 r. oraz 2021 r. zwiedzanie Elizeum było niemożliwe z powodu pandemii).

Warto podkreślić, że w budynku mieszkają traszki zwyczajne, płazy pod ochroną, dlatego przed udostępnieniem zabytku pracownicy ZZW w razie potrzeby przenoszą je w bezpieczne miejsce – w pobliżu zbiornika wodnego, w którym się wykluły. Ponadto Elizeum jest ważnym miejscem zimowania nietoperzy. W trakcie badań chiropterologicznych w Elizeum, przeprowadzonych na zlecenie Zarządu Zieleni m.st. Warszawy na przełomie 2020 i 2021 r., znaleziono jeden gatunek nietoperza: nocka Natterera. Natomiast detektor ultradźwięków zarejestrował w okolicy Elizeum obecność kilku innych gatunków nietoperzy. Dlatego w celu ochrony tych ssaków na początku roku zamontowaliśmy 20 budek lęgowych. Dodatkowo – zawiesiliśmy jedną budkę dla modraszek oraz pięć dla kawek.

Cenne dęby i inne ciekawe rośliny

W Parku na Książęcem możemy zobaczyć pojedyncze, cenne okazy sporych rozmiarów dębów szypułkowych, jak również egzemplarze interesujących gatunków drzew bardziej egzotycznych, jak korkowiec amurski.

W runie można znaleźć wiele ciekawych gatunków roślin jak np. czosnek niedźwiedzi, czosnek szczypiorek (jego różowo-fioletowe kwiaty przypominające puszyste pomponiki przyciągają mnóstwo pszczół i innych owadów), śmiałek pogięty (to urocza trawa kępkowa). Jesienią 2020 r. posadziliśmy paproć (pióropusznika strusiego) – będzie można ją podziwiać latem, gdy wypuści liść z zarodnikami przypominający pióro strusia. Wczesną wiosną tego roku od strony al. M. Grydzewskiego mieszkańcy mogli podziwiać krokusy, które zasialiśmy na powierzchni ok. 130 m2.

Cześć parku, zwłaszcza skarpy, celowo utrzymujemy w stanie półdzikim, by wspierać różnorodność biologiczną. U podstawy schodów przy Muzeum Wojska Polskiego w zeszłym roku ułożyliśmy pryzmy z gałęzi, które stanowią schronienie dla małych zwierząt

Nowe drzewa w Parku na Książęcem

W zeszłym roku, w ramach nasadzeń kompensacyjnych, w Parku Na Książęcym posadziliśmy 10 drzew – lipę drobnolistną, klony polne, czeremchy pospolite ‘Coloratus’, głogi szkarłatne i głóg Lavellego (te ostatnie zwiększyły bazę pokarmową dla ptaków i owadów zapylających). W tym roku posadziliśmy trzy graby pospolite, a w planach mamy dodatkowo posadzenie za kilka miesięcy 8 grabów i czeremch.

Obecnie na terenie parku prowadzimy przegląd drzew, który cyklicznie wykonują ogrodnicy warszawskiego Zarządu Zieleni. Celem przeglądu jest zbadanie stanu drzew, wytypowanie tych, na których należy przeprowadzić prace pielęgnacyjne czy cięcia korekcyjne. Jesienią zeszłego roku, aby poprawić bezpieczeństwo osób korzystających z parku, wykonaliśmy na szerszą skalę pielęgnację topól. Topole są drzewami problematycznymi – szybko rosną, ale są krótkowieczne, a ich drewno jest kruche i łamliwe, wymagają więc dość częstych przeglądów.

Staw i zdrój wody oligoceńskiej

W stawie znajdującym się na terenie Parku Na Książęcym, oprócz wspomnianej wcześniej traszki zwyczajnej, można zaobserwować ropuchę zieloną, która również jest pod ochroną. Ze względu na ich obecność woda ze zbiornika spuszczana jest jedynie jesienią – wtedy czyścimy go, pozostawiając jednak część osadów, które wiosną służą płazom jako siedliska do rozrodu.

W zeszłym roku wykonaliśmy remont zasuwy spustowej stawu, żeby łatwiej sterować poziomami napełnienia zbiornika. Spuściliśmy wodę i oczyściliśmy częściowo dno z martwej masy roślin, z powodu której w zbiorniku brakowało tlenu. Obecnie wypełniony jest on płytką wodą (50 cm), ale latem jej poziom zostanie podwyższony. Zabieg ten sprawia, że woda wolniej nagrzewa się w okresie letnim, co korzystnie wpływa na organizmy żyjące w stawie.

W Parku Na Książęcym znajduje się zdrój wody oligoceńskiej, który niestety często przyciąga wandali. W zeszłym roku czyściliśmy budynek z graffiti, w tym roku prace zostaną powtórzone. Ponieważ w budynku doszło do włamania i uszkodzenia armatury, planujemy wykonać w tym roku projekt remontu, a w przyszłym zrealizować prace naprawcze i udostępnić obiekt mieszkańcom.

Romantyczny akcent w Parku Na Książęcem

Nasz spacer po Parku Na Książęcem proponujemy zakończyć romantycznym akcentem: warto wejść na skarpę, a następnie dojść do zaprojektowanej przez Zenona Franza kładki na ulicy Książęcej, która nazywana jest Kładką Miłości i stanowi element Warszawskiego Traktu Zakochanych (wiodącego od pl. Zamkowego do Zamku Ujazdowskiego).

– – – – –

Terenem parku na skarpie zarządza Muzeum Narodowe, natomiast teren pod skarpą administrowany jest przez Zarząd Zieleni m.st. Warszawy.

Warto jeszcze wspomnieć, że przy wejściu do parku od ul. Książęcej znajduje się toaleta automatyczna.

– – – – –

Cykl „Warszawskie Parki ZZW” – Park na Książęcem (10/32)

fot. A. Przegaliński (ZZW) / A.Bojanowska i A.Wolański (Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków)

Cykl „Warszawskie Parki ZZW” to miniprzewodnik po 32 warszawskich parkach zarządzanych przez Zarząd Zieleni m.st. Warszawy – prezentujący w skrócie rys historyczny parku, założenia architektoniczne parku, opowieść o przyrodzie parku, informację o działaniach specjalistów ZZW, mających na celu utrzymanie i rozwój tych wyjątkowych terenów zieleni w jak najlepszym stanie z myślą o tym i kolejnych pokoleniach warszawiaków.

Do tej pory w cyklu „Warszawskie Parki ZZW”:

1/32 – Ogród Saski (Śródmieście) – link tu

2/32 – Park Arkadia (Mokotów) – link tu

3/32 – Park Powstańców Warszawy (Wola) – link tu

4/32 – Park Sielecki (Mokotów) – link tu

5/32 – Park Agrykola (Śródmieście) – link tu

6/32 – Park gen. Gustawa Orlicz-Dreszera (Mokotów) – link tu

7/32 – Park Fosa i Stoki Cytadeli (Żoliborz) – link tu

8/32– Park Kazimierzowski (Śródmieście / Powiśle) – link tu

9/32 – Ogród Krasińskich (Śródmieście/ Muranów) – link tu