Łęgi nadwiślane są naturalną formą roślinności porastającej nabrzeża Wisły w granicach współczesnego – holoceńskiego zasięgu. Las łęgowy jest najżyźniejszą polską formacją leśną – o najwyższej bioróżnorodności. Ich produktywność jest porównywalna z dżunglą – równikowym lasem tropikalnym.
O ich niezwykłej wartości dla Warszawy pisze Marek Piwowarski, dyrektor Zarządu Zieleni m.st. Warszawy.
Dlaczego tak się dzieje pisano już w zapisach kronikarskich „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” autorstwa Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego z 1880-1904: „… Wiosenne zaś wylewy, w marcu i na początku kwietnia, znane pod nazwą „Krakówek” są poniekąd dobrodziejstwem dla powiśla, albowiem zalewają one pola oziminą zasiane lub jeszcze pustkami stojące i jak wylewy Nilu osadzają muł rzeczny („madę”), znakomicie użyźniający. Wszakże przy znaczniejszym przyborze wody zdarza się odwrotnie, t. j. że Wisła urodzajne pola zanosi piaskiem. Mada pokrywa nieraz po powodzi jałowe odtoczyska i piaski warstwą na 2 do 4 stóp grubą. Na tym świeżym gruncie puszczają się wierzby, wikliny i topole, a jeszcze z końcem roku mada zmienia się w bujną łąkę…”.
Porównanie wylewów Wisły do wylewów Nilu jest szczególnie trafne, ponieważ dzięki nim bioróżnorodność łęgów Wiślanych przewyższa nawet uważane za pierwotne lasy Białowieskie.
W innym ujęciu o warszawskich łęgach pisał Stefan Żeromski: „…Rozciągają się nad jej połyskliwą falą wilgotne łęgi, bogatym rokrocznie utłuszczane namułem i same się białą koniczyną zasiewające, a wielkie białodrzewy i grube pnie wierzbowe, zielonymi koronami prętów wciąż na nowo młodocianych zawsze ozdobne, ciągną szeregiem lub kępami wzdłuż jej strumieni i pętlic, gdy stare porzucając szlaki szuka sobie przejść nowych między łachami piasków, stokroć przesypanych z miejsca na miejsce…” – Stefan Żeromski „Wisła”.
Żyzność i wilgotność „tłustych” powstałych z namułów gleb nazywanych madami wyraża się w większej tolerancji roślin na ocienienie, przez co charakterystyczna dla lasów łęgowych jest wielopiętrowa struktura pionowa roślinności. W wypadku łęgów występują piętra roślinności mszystej, wielowarstwowej trawiastej i ziołoroślowej, pnączy, wielopiętrowej krzewiastej i wielopiętrowej drzewiastej. Rośliny pomimo silnego ocienienia są w stanie bardzo sprawnie transpirować (transpiracja, czyli czynne parowanie wody z nadziemnych części roślin przez aparaty szparkowe, skórkę i przetchlinki). Nawet niewielka transpiracja utrudniana często przez wysoka wilgotność powietrza jest w stanie dostarczyć wystarczającej ilości substancji odżywczych roślinom w tym drzewom. Krzewy w łęgach – derenie, głogi, kaliny, kruszyny, świdośliwy, trzmieliny pomimo silnego ocienienia są w stanie owocować dając pokarm zwierzętom zamieszkującym łęgi. Bardzo charakterystyczne jest również występowanie pnączy. Są one na ogół jednoroczne – od różnych gatunków groszków poczynając poprzez, powoje, powojniki, psiankę słodkogórz, ogórecznik (gatunek obcy), a na chmielu kończąc. Do roślin jednorocznych dołączają krzewy o podobnym do pnączy charakterze jak jeżyny, wiciokrzew, winobluszcz. Szczególnie pnącza jednoroczne o przyrostach rocznych do 8 m długości pędów – chmiel uwidaczniają żyzność doliny i łęgów.
nadwiślańskie łęgi – fot. R. Motyl
Ponieważ dolina rzeki jak pisał Żeromski „…gdy stare porzucając szlaki szuka sobie przejść nowych między łachami piasków, stokroć przesypanych z miejsca na miejsce…” ciągle zmienia swoje koryto ,zabierając glebę na zakolach a odkładając na łachach i w łęgach, ciągle następują dynamiczne procesy odtwarzania gleb i ich niszczenia przez koryto rzeki. Dzięki dynamicznym procesom koryta rzeki również struktura pozioma łęgów jest silnie zróżnicowana . Strefowość łęgów układa się pasowo wzdłuż koryta rzeki poczynając od młodocianych zakrzewień łęgowych w korycie rzeki do dojrzałych łęgów topolowych w strefach bliższych krawędziom doliny i jednocześnie oddalonym od aktualnego koryta rzeki.
Za bogactwem florystycznym łęgów podąża zróżnicowanie gatunkowe zwierząt preferujących różne piętra lub strefy łęgów. Ze względu na zalewy łęgi zamieszkałe są przez gatunki ssaków chętnie pływających lub ziemnowodnych takich jak bobry, tchórze, wydry, jenoty, norkę amerykańską. Populacje saren, jeleni, dzików, lisy, borsuki, wilki czy rysie pojawiają się w okresach międzyzalewowych.
nadwiślańskie łęgi – fot. R. Motyl
Lasy łęgowe nadwiślańskie tworzone są przez 4 gatunki topoli i 5 gatunków wierzb zarówno krzewiastych jak i drzewiastych. Najbardziej charakterystycznym gatunkiem topoli jest topola szara – naturalny mieszaniec topoli białej i osiki występujący tylko w dorzeczu Wisły przede wszystkim na wyspach w nurcie rzeki.
Topole szare są stosunkowo łatwe do odróżnienia po charakterystycznych zgrubiałych naroślach na pniu. Cennymi gatunkami w skali Europy jest topola czarna i wierzba biała, których drzewostany – siedliska priorytetowe są podstawą do objęcia doliny rzeki, w których są obecne, ochroną w postaci obszarów Natura 2000.